گزارش کارگاه آموزشی بین المللی «روش شناسی مطالعات فرقه نگاری شیعه»

بسم الله الرحمن الرحیم
گزارش کارگاه آموزشی بین المللی «روش شناسی مطالعات فرقه نگاری شیعه» 10 اسفند ماه 1395
کارگاه آموزشی در مکان تالار صائب 1 دانشکده ادبیات و علوم انسانی بر طبق برنامه زمان بندی شده راس ساعت 9 با تلاوت آیاتی چند از قران و پخش سرود ملی جمهوری اسلامی ایران آغاز شد.
کارگاه آموزشی بنابر زمانبندی ارائه شده به دو نشست تقسیم شده بود که یکی قبل از ظهر و دیگری در بعد از ظهر قرار داشت.قبل از شروع مباحث تخصصی، دکتر علی اکبر جعفری مدیر گروه محترم گروه تاریخ ضمن خیر مقدم به میهمانان و اساتید و دانشجویان حاضر در کارگاه در مورد اهمیت تاریخ و تاریخ نگاری و مباحث فرقه نگاری و اهمیت آن در دنیای امروز مواردی را اشاره نموند.
نشست اول:
سخنران اول بخش اول:
به عنوان اولین سخنران در نشست تخصصی اول دکتر اصغر منتظر القائم استاد تمام گروه تاریخ دانشگاه اصفهان مبحثی را با عنوان "چرایی اهمیت روش شناسی مطالعات فرقه نگاری" ارائه نمودند.
مختصری از مباحث ارائه شده:
دانش فرقه شناسی اسلامی عبارتست از علمی که به بیان عقاید فرقه‌هایی که از اسلام نشأت گرفته است می‌پردازد و زمینه‌ها سیر شکل‌گیری و روند گسترش و شاخه‌های گوناگون آنها را بررسی می‌کنند منابع ملل و نحل یا فرقه نگاری از جهات گوناگونی و روش شناسی قابل بررسی و اهمیت هستند و می توان با مطالعه و تحلیل انها از جنبه های مختلفی چون تاریخ اجتماعی و فرهنگی، تاریخ مذاهب، تاریخ علم کلام و سیر تحول آنها سود جست. به گونه ای که این منابع را در شاخه منابع تاریخنگاری ملل و نحل و شاخه ای از تاریخ اجتماعی، فرهنگی جای داده اند. در اواخر قرن اول هجری و اوائل قرن دوم هجری تدوین و تنظیم کتاب هایی در باب آراء و عقاید مذاهب باب شد و همگام با طلیعه رشد علوم در جهان اسلام تالیف این آثار گسترش فوق العاده یافت. مباحث اینگونه کتب در آغاز بیشتر متوجه مسایل فرقه ای و اختلافات کلامی بود و با عناوینی چون التوحید و الامامه و... ارائه می گردید. اولین منابع از این دست بیشتر دفاعیه نامه هائی از عقاید خاص و مبانی مذهبی ویژه هر فرقه و مذهب بوده است. یادانش فرقه نگاری عرصه پیوند و همکاری علم کلام و علم تاریخ است. به گونه ای که در نگاهی این منابع حاصل گسترش و تکامل علم کلام است و در طی فرآیند تحول این علم فرقه نگاری نیز زاده و گسترش یافته است و از طرف دیگر چون ریشه دسته بندیهای به وجود آمده در جامعه به منازعات سیاسی از یک طرف و اختلافات عقیدتی بر می گردد. علم تاریخ نیز در این موارد مدخلیت می یابدزیرا بسیاری از اطلاعات این منابع بر اساس گزارشات تاریخی است. میان متن گرایی و زمینه گرایی در روش‌شناسی تناسب هست تلفیق این در فهم اندیشه سیاسی هر عصری بسیار کمک می‌کند. چگونه می‌توان تاریخ اندیشه را نوشت، پس باید تاریخ عقاید و تاریخ تفکر را تعریف کرد. تاریخ اندیشه‌ متأثر از زمینه‌های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و حتی اقتصادی است. پس زمینه‌ها را باید در کنار متن روشن کرد. به قول اسکیتر: میان تاریخ عقاید و تفکر و اندیشه تفاوت است (اسکیتر) باتاریخ تحلیل اندیشه و تفکر مورخ دگرگونی های فکری و فرهنگی هر عصری را مورد بررسی قرار می‌دهد. روش بنیادین و روش کاربردی از جمله روش های بررسی این دسته بندی هاست که محقق را در شناخت این فرق یاری می رساند. مثلا مدعیان مهدویت در طول تاریخ تشیع از قیام نفس زکیه تا امروز در جهان اسلام وجود داشته است و همین امروز هر روز شاهد ظهور یک نفر مدعی مهدویت هستیم که از آن جمله احمدالحسن در عراق می باشد.
فواید دانش فرقه شناسی: 1- آشنایی با عقاید کلامی آنان و تفاوت اعتقادی آنها 2- آگاهی تفصیلی از ماهیت فرقه‌های مختلف که می‌تواند در علم الحدیث‌ و رجال ما را یاری کند. 3- آشنایی با جریان‌های فکری تأثیرگذار در جوامع اسلامی 4- آشنایی با ریشه‌های درگیری های فکری میان مسلمانان 5. شناخت دگرگونی های فکری و فرهنگی جهان اسلام
.سخنران دوم از نشست تخصصی اول : سخنران دوم میهمان خارجی مدعو به این کارگاه آموزشی آقای دکتر دومینیکو اوون بود. مباحث دکتر اوون بیشتر پیرامون مطالعات گروه های شیعه معاصر در جهان عرب بود. مباحث دکتر اوون در مورد شکل گیری گروههای معارض در کشورهای اسلامی مانند جبهه النصره ،داعش و گروههای معارض در عراق و سوریه و همچنین گروههای مبارز شیعه مانند حزب الله لبنان بود که به زبان انگلیس ارائه می شد و ترجمه همزمان آن به وسیله خانم مرجان رضایی از دانشجویان دکتری تاریخ دانشگاه اصفهان انجام می شد.
با پایان سخنرانی دکتر اوون شرکت کنندگان کارگاه به مدت پانزده دقیقه برای استراحت و پذیرایی به دفتر قطب مطالعات صفویه رفته و بعد از پذیرایی سخنران های قسمت دوم نشست اول به ترتیب مقالات خود را ارائه کردند.
بخش دوم نشست اول:
اولین سخنران از قسمت دوم نشست اول دکتر محمد علی چلونگر بودند که مباحث خود را تحت دو عنوان "آثار فرقه نگاری اسماعیلیان و حدیث هفتاد و دو فرقه" و" بررسی ادبیات ضد اسماعیلی در آثار فرقه نگاری اسلامی" ارائه کردند.
مختصری از مباحث ارائه شده:
حدیث هفتاد و دو فرقه مورد توجه اکثر فرقه های مختلف اسلامی بوده است. آنان با تکیه بر این حدیث تلاش کرده اند فرقه خویش را جزو گروه ناجیه مطرح شده در این روایت قلمداد کنند.آثار فرقه نگاری اسماعیلیه مانند الزینه ابوحاتم رازی(322ه.ق) و تنبیه الهادی و المستهدی از حمید الدین کرمانی از داعیان بزرگ اسماعیلی در اواخر قرن چهارم و اوایل قرن پنجم هجری به صورت مستقیم برای رد مخالفان اسماعیلیان به حدیث هفتاد و دو فرقه اشاره نمی کنند. مهمترین اثری اسماعیلی که اشاره به حدیث هفتاد و دو فرقه می کند کتاب الشجره از یک داعی گمنام اسماعیلی خراسان در قرن چهارم هجری است. اسماعیلیان از آغاز شکل گیری بعنوان شاخه ای انقلابی با داشتن برنامه ای سیاسی-دینی درصدد ساقط کردن عباسیان و استرداد خلافت به سلسله ای از امامان علوی بودند. این مساله موجب گردید از همان آغاز دشمنی دستگاه عباسیان که اکثریت مسلمانان سنی مذهب را پشت سر خود داشتند، برانگیزد . با تاسیس خلافت فاطمی این دشمنی گسترده تر شد و برای نا مشروع جلوه دادن خلافت فاطمیان ، تبلیغات گسترده ای بر ضد اسماعیلیان به راه انداخته شد و آثار مختلفی توسط فرقه نگاران در این زمینه نوشته شد. در این آثار روایت هایی از اباحی گری ، اعمال غیراخلاقی و تعالیم شیطانی، و حتی نسب فاطمیان که مهم ترین سندمشروعیت آنان برای خلافت بر جهان اسلام بود، مورد انکار قرار گرفته است . نقطه مهم آغازین این آثار در قرن چهارم هجری با نوشته ابوعبداله محمدبن علی بن رزام طائی کوفی مشهور به ابن رزام می باشدکه رساله ای با عنوان ردعلی الاسماعیلیه یا نقض علی الباطنیه نوشته است.دیدگاه ضد اسماعیلی ابن رزام چند دهه توسط شریف ابوالحسین محمد بن علی علوی دمشقی معروف به اخومحسن دنبال شد. آثار این دو نویسنده ضد اسماعیلی بعدا به عنوان منبع و ماخذی برای فرقه نگاران بعدی قرار گرفت.
سخنران دوم بخش دوم:
دکتر محمد حسین مرادی نسب با عنوان آسیب شناسی منابع فرقه نگاری(با تاکید بر انتساب نظریه تفویض به معتزله) از پژوهشگاه حوزه و دانشگاه
مختصری از مباحث ارائه شده:
آیا معتزله تفویضی بوده اند؟ در غیر این صورت، چرا امامیه این نسبت فرقه‌نگاران را پذیرفت؟ ابتدا دیدگاه منابع فرقه‌نگاری درباره‌ تفویض معتزله بیان می شود و پس از آن دیدگاه معتزله در آثارشان بررسی و در نهایت با موضع گیری امامیه در این خصوص مقایسه می شود .منابع فرقه‌نگاری، معتزله را در بحث اختیار، به تفویض نسبت داده، و اندیشمندان و فرقه‌نگاران امامیه نیز تا قرن 11‌هجری صحت این انتساب را پذیرفتند، درحالی که بررسی آثار معتزله خلاف آن را ثابت ‌می‌کند. اتهام تفویض را اشاعره مطرح، و به دلیل شیوع و شهرت آن در منابع فرقه‌نگاری، دیگران نیز آن را مسلم پنداشتند؛ زیرا تصور غالب این است که منابع فرقه¬نگاری، تنها با روش و شیوه تطبیقی به بیان آرا و اختلافات فِرق پرداخته، و کمتر به تحلیل و بررسی روی آورده اند. در حالی که منابع فرقه‌نگاری افزون بر بیان آرا و اختلافات، گاه الهام بخش آرای جدیدی بوده‌ است و در بیان این آرا دست به افتراء و تهمت نیز می‌زدند. گاه این اتهام ها آنچنان مشهور می گشت که واقعیت انگاشته و پذیرفته می‌شد. بنابراین امامیه که تا قرن یازدهم در بحث اختیار، معتزله را همراه خود می‌دانسته، از این پس، تحت تأثیر این شهرت، موضعی تقابلی گرفته و معتزله را تفویضی ‌خواند.
نشست دوم :
نشست دوم کارگاه بعد از نماز وناهار راس ساعت14اغاز شد که این نشست نیز به دو قسمت تقسیم شده بود.
سخنران اول نشست دوم
دکتر قاسم خانجانی از پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. با موضوع: مقایسه سبک و گزارشات منابع فرقه نگاری هم¬عصر(مقایسه سبک شیخ مفید و ابوالمعالی محمد حسینی علوی)
مختصری از مباحث ارائه شده:
کتاب¬های «اوائل المقالات» از شیخ مفید (م413)، «الفصول المختاره» برگزیده سید مرتضی (م436) از « العیون والمحاسن» شیخ مفید و «بیان الادیان» از ابوالمعالی محمد حسینی علوی (زنده به سال 485) از جمله آثار فرقه نگاری هستند که در قرن پنجم نگاشته شده¬اند البته دو کتاب نخست، ممکن است از لحاظ موضوع اختصاص به فرقه¬شناسی نداشته باشند، اما به همان مقداری که به شناخت فرقه¬های شیعه و منشأ اختلاف عقاید آنان پرداخته¬اند از بهترین آثار در این زمینه به شمار می¬آیند. کتاب سوم، یعنی «بیان الادیان» نیز با آنکه در ابتدا به اختصار به معرفی برخی ادیان و مذاهب پیش از اسلام و سپس به معرفی برخی فرقه¬های غیرشیعی نیز پرداخته است، اما با توجه به آنکه بیشتر مباحث آن به انشعابات فرقه¬های شیعه اختصاص دارد و در این باره نخستین اثر به زبان فارسی محسوب می¬شود، از اهمیت بسیاری برخوردار است. مهم¬ترین وجه تمایز شیخ مفید با ابوالمعالی در بیان الادیان، پرداختن به موضوع خلافت، امامت و مباحث مربوط به آن، و همچنین اشاره به منشأ اختلاف عقاید فرقه¬های شیعه با تفصیل بیشتر و ارائه دلایل مختلف بر حقانیت شیعه امامیه است. در حالی که ابوالمعالی برخلاف شیخ مفید، بدون پرداختن تفصیلی به امامت و مباحث مربوط به آن، به تقسیم¬بندی فرقه¬های شیعه پرداخته و با اشاره به انشعابات مختلف شیعه، از این فرقه¬ها و عقاید آنان البته به اختصار سخن گفته است.
سخنران دوم نشست دوم:
دکتر بهمن زینلی استادیار گروه تاریخ دانشگاه اصفهان با موضوع " تحلیلی بر انگیزه های فرقه نگاران مسلمان از تدوین منابع فرقه نگاری "
مختصری از مباحث ارائه شده:
ایشان انگیزه های فرقه نگاران را از تدوین اثار خود به اینصورت برشمردند:
انگیزه علمی و حقیقت یابی و به دور از مناظره های کلامی عامل تدوین منابع فرقه نگاری شد محتوای این آثار فاقد صورت جدلی می باشد(مقالات الاسلامین و اختلاف المصلین - الملل و النحل).
انگیزه کلامی با هدف بیان عقاید زمینه تدوین بخشی از این آثار را فراهم ساخته(التنیه و الرد علی اهل الاهواء و البدع)
انگیزه های فرقه ای به ویژه نفی آرائ مخالفان زمینه ساز تدوین این آثار گردیه اند(الفرق بین الفرق - الفصل فی الملل و الاهواء و النحل) . انگیزه های جدلی عامل تدوین این آثار می باشد(الفرق المتفرقه بین اهل الزیغ و الزندقه انگیزه های مذهبی از دیگر دلایل تدوین این آثار بوده اند(اعتقادات فرق المسلمین و المشرکین- فرق الشیعه – المقالات و الفرق)
سخنران سوم نشست دوم:
دکتر علی اکبر عباسی با موضوع" بررسی و مقایسه دو منبع فرقه نگاری؛ فرق الشیعه نوبختی و المقالات و الفرق اشعری قمی"
مختصری از مباحث ارائه شده:
دو منبع مهم فرقه نگاری در اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم کتاب فرق الشیعه ابومحمد حسن بن موسی نوبختی و کتاب المقالات و الفرق ابوعبدالله اشعری قمی است. هر دوی این مولفان دارای گرایش¬های شیعی و از خاندانهای شیعی بوده¬اند. متن هر دو کتاب شباهت زیادی به هم دارند. بر اساس یافته¬های این تحقیق اگر چه برخی از ماخذ دو مولف مشترک و مورد استفاده هر دو مولف بوده اند ولی طرز استفاده از ماخذ مشترک توسط دو مولف یکسان نبوده است و تفاوت هایی میان دو متن وجود دارد.
بخش دوم از نشست دوم:
سخنران اول بخش دوم
مریم سعیدیان جزی استادیار گروه معارف دانشگاه اصفهان جایگاه زنان در مطالعات فرقه شناختی شیعه قبل از قرون میانه اسلامی
مختصری از مباحث ارائه شده:
مسئله زنان از جمله مباحث مهمی است که در جریان‌های فکری و اجتماعی و فرقه‌های مذهبی و از جمله فرقه‌های تشیع موردتوجه قرارگرفته و در میان فرقه‌های مختلف شیعی امامیه، اسماعیلیه و زیدیه بیشتر به این موضوع پرداخته‌اند. می‌توان گفت اگرچه مسئله زنان یکی از مسائل موردتوجه فرقه‌های شیعی به شمار می‌رود. اما در منابع اختلاف‌نظرهایی در عموم موضوعات مربوط به زنان دیده می‌شودکه بر نگرش و نگارش مباحث زنان در این آثار اثر گذاشته است. در همین حال تدابیر و اقدامات پیشوایان معصوم (ع) باعث شد رویکرد به مسئله زنان در جهت جریان سازی اجتماعی و استفاده از ظرفیت زنان در جهت اعتلای جامعه شیعیان روند رو به رشدی را سپری می‌کرد و دانشمندان فرقه امامیه موفق شدند در جهت توانمندسازی زنان گام‌های بلندی را بردارند و الگوی جامع دین شناختی از شخصیت زن مسلمان را ارائه دهند.
سخنران بخش دوم نشست دوم دکتر حامد نظرپور استادیار گروه معرف دانشگاه اصفهان با موضوع" بررسی و تحلیل روایی حدیث افتراق
مختصری از مباحث ارائه شده:
حدیث افتراق به طرق مختلف و با سلسله سندهای متفاوت از پیامبر اکرم(ص) و حضرت علی(ع) در کتب روایی شیعه و اهل سنت نقل شده است. متقدم ترین منابع روایی اهل سنت که این حدیث در آنها یافت می شود، مثل مسند احمد، سنن ابی داود، سنن ابن ماجه، سنن دارمی و صحیح ترمذی، متعلق به قرن سوم و متقدمترین منابع روایی تشیعِ ناقل این حدیث، مثل تفسیر عیاشی، کافی و خصال، متعلق به قرن چهارم هستند. این حدیث در صحیح مسلم و بخاری و نیز کتب اربعه شیعه، به جز کافی، نیامده است. دربارۀ سند حدیث نظرات متفاوتی وجود دارد. برخی آن را خبر واحد، برخی صحیح، برخی مستفیض و برخی متواتر دانسته اند. متن مشهور حدیث، از افتراق امت های گذشته (یهودیت و مسیحیت) و امت اسلام و همچنین نجات یافتن عده ای و هلاک شدن عده ای دیگر از امت اسلام سخن می گوید و در پایان حدیث، فرقه اهل نجات یا هلاکت مشخص می شود. در نقل های مختلف، تفاوتهایی در بیان تعداد فرقه ها و نام امت های پیشین وجود دارد. در معرفی فرقه ناجیه، علاوه بر پیروان ولایت حضرت علی(ع)، عباراتی مانند « ما نحن علیه الیوم و اصحابی» و «الجماعه» نیز بیان شده است.
محتوای حدیث با محور قرار دادن هدف پیامبر از بیان این خبر، معیار و موضوع تفرقه و منظور از اعداد ذکر شده بررسی می شود. به نظر می رسد هدف پیامبر از خبر دادن درباره افتراق امت، این بوده است که مسلمانان از تفرقه در دین آگاه شوند و در جستجوی راه هدایت دقت کنند. منظور از اعداد، بیان کثرت است و اگر عددِ حقیقی باشند محدوده زمانی خاصی مشخص نشده است.
پایان بخش دوم از نشست دوم،کارگاه روش شناسی فرق شیعه در جمع بندی مطالب ارائه شده با حضور سخنرانان در میزگردی با شرکت پرفسور دومینیک اوون، دکتر قاسم خانجانی، دکتر حسین مرادی نسب، دکتر اصغر منتظرالقائم و دکتر محمد نیستانی بود که به سوالات شرکت کنندگان پاسخ گفتند و در کارگاه به کار خود پایان داد.