تازه ها و پاره های شیعه شناسی(9)
دکتر سید مسعود شاهمرادی
113- انتشار «واقعه عاشورا در منابع کهن»
کتاب «واقعه عاشورا در منابع کهن» به کوشش گروه سیره نگاری پژوهشکده علوم و معارف حدیث از سوی انتشارات دارالحدیث چاپ و منتشر شد. منابع حدیثى و تاریخى فراوانى، حادثۀ کربلا را گزارش کرده ‏اند؛ ولى مى ‏توان گفت که در میان همۀ آنها، روایات شش منبع، به دلیل قدمت، اعتبارنسبى، جامعیت و نیز پیوستگى روایت، از گذشته تا امروز، به گستردگى مورد استناد قرار گرفته ‏اند. این منابع عبارت اند از: گزارش طبرى (م ۳۱۰ ق) در کتاب «تاریخ الطبرى»، گزارش شیخ مفید (م ۴۱۳ق) در کتاب «الإرشاد» ، گزارش احمد ابن اعثم کوفى (م ۳۱۴ق) در کتاب «الفتوح» ، گزارش سیّد ابن طاووس (م ۶۶۴ ق) در کتاب «الملهوف» یا «لهوف» ، گزارش شیخ صدوق (م ۳۸۱ق) در کتاب «الأمالى» و گزارش ابو الفرج اصفهانى (م ۳۵۶ق) در کتاب «مقاتل الطالبیّین». لازم به ذکر است.کتاب «واقعه عاشورا در منابع کهن» به زبان فارسی - عربی و در ۱۰۳۰ صفحه به نگارش درآمده است و در سال با همکاری انتشارات دارالحدیث منتشر شده است. (پژوهشگاه قرآن و حدیث در : http://riqh.ac.ir/post/53712)
114- تعلیقات و استدراکات بر کتاب الغدیر
برخی از تعلیقات و استدراکات آیت الله محمدرضا جعفرى نجفى که در حاشیه صفحات یک دوره کتاب الغدیر نوشته شده براى نخستین بار انتشار یافته است. این مطالب، بخشى است بسیار اندک از گفتنى‏هاى فراوانى که علامه جعفرى در تبیین و توضیح و تکمیل مطالب علامه امینى داشت. تعلیقات و استدراکات مرحوم جعفرى در حاشیه و گاه میان صحفات سومین چاپ الغدیر نوشته شده که چند بار در ایران (دار الکتب الاسلامیة)و بیروت (دار الکتاب العربى) در ۱۱ جلد به چاپ رسیده است. این تعلیقات بر پایه شماره صفحات همان چاپ سامان گرفته و البته براى چاپهاى دیگر قابل تطبیق و استفاده است. ( برای متن کامل این تعلیقات و استدراکات رجوع کنید به: موسسه کتابشناسی شیعه در: http://al-athar.ir/home/Content?id=4697&code=1)
115- نقد و تحلیل شعر شیعی در سبک عراقی
«نقد و تحلیل شعر شیعی در سبک عراقی» عنوان رساله دکتری رشته زبان و ادبیات فارسی است که توسط مرضیه افخمی ستوده و با راهنمایی دکتر مهدی محقق در دانشگاه آزاد اسلامی واحد رودهن به انجام رسیده است. در این رساله اشعار شیعی مربوط به شاعران قرن هفتم تا نهم بررسی شده است. ابیات شاعرانی که به این نوع شعر نظر داشته‌اند به اجمال و اشعار چهار شاعر شیعه مذهب یعنی سلیمی تونی، حسن کاشی، آذری اسفراینی و لطف‌الله نیشابوری، به تفصیل، از نظر سبکی بررسی و در نهایت مورد نقد و تحلیل واقع شدند. در زمینه نقد، نقد زیبایی شناختی و محتوایی در ابیات شاخص آنها مد نظر بوده است. هدف از بررسی موضوع فوق، تعیین جایگاه و ارزش شعر شیعی این دوره بیان شده است.یافته اصلی پژوهشگر در این رساله آن است که شاعران منقبت‌گوی این دوره جریان‌ساز بوده و بر شعر شیعی دوران بعد از خود اثرگذار بوده‌اند. در میان این شاعران حسن کاشی نقش آفرین بوده است. قابل ذکر است این شاعران تنها برای علاقه شخصی خود به اهل بیت(ع)، به سرودن این ابیات اقدام نمی‌کردند و یکی از مقاصد آنها ترویج باورها و اعتقادات مذهب شیعه بوده است. در بین شاعران مورد پژوهش، نحوه بیان سلیمی و موضوعاتی که در مورد اهل بیت(ع) به آن پرداخته، چهره او را از دیگران ممتاز کرده است. دستاورد دیگر، آشنایی‌زدایی‌های این شاعران است که بیشتر در زمینه ترکیبات تشبیهی، تلمیحات قرآنی و نحوه روایت معجزات به چشم می‌خورد. از نظر مضمون، امام علی(ع)، و بعد از ایشان امام حسین(ع)، امام رضا(ع) و امام زمان(عج) مرکز اصلی توجه قرار گرفته‌اند. (ادب پژوهی شیعه(سلیس) در: http://salis110.com/content-site/context/ArtMID/499/ArticleID/357/357)
116- رونمایی از سایت کتابخانۀ امیرالمؤمنین(ع) در نجف اشرف
همزمان با ایام مبارک غدیر، سایت کتابخانۀ امیرالمؤمنین علیه السلام در نجف اشرف، رونمایی شد. این سایت به دو زبان فارسی و عربی فعالیت خود را آغاز کرد و امید است بتواند منابع و فعالیت‌های کتابخانه را منعکس کند و به تدریج منابع ارزشمند کتابخانه را از این طریق در دسترس محققان قرار دهد. دسترسی به این سایت از طریق آدرس www.imamlib.com امکان‌پذیر است. (کتابخانه ، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی در: http://www.ical.ir/index.php?option=com_k2&view=item&id=22019)
117- سلسله النسب صفویه بر اساس نسخه ای نو یافته
سلسله النسب صفویه، تألیف حسین پیرزاده ابدال زاهدی، بر اساس نسخه ای نو یافته مورخ به 1099 قمری، متعلق به کتابخانه ملی، که احتمالا در زمان حیات نویسنده و پادشاهی شاه سلیمان صفوی کتابت شده است، به تصحیح حسین نصیر باغبان و توسط نشر ارمغان تاریخ منتشر شده است. این کتاب که یکی از منابع حائز اهمیت درباره تاریخ صفویه است، پس از سال 1077 ق. و در زمان پادشاهی شاه سلیمان صفوی نوشته شده است. این کتاب راجع به احوال شیخ صفی الدین اردبیلی و اجداد و اولاد اوست که در یک مقدمه و پانزده فصل و خاتمه ای که مشتمل بر سه فصل است تدوین شده است. سلسله النسب علاوه بر احوال شیخ صفی الدین به بررسی اعقاب او تا زمان مولف نیز می پردازد. نویسنده پس از مقدمه ای کوتاه به ذکر نسب شیخ صفی الدین تا امام موسی کاظم (ع) می پردازد آنگاه شروع به بیان حکایات و احوالاتی می کند که آغاز آن از چهار نسب قبل از شیخ صفی الدین تا چند نسل پس از او ادامه می یابد. همچنین نویسنده اسنادی رادر کتاب آورده که درباره تولیت آستان شیخ صفی الدین است و نکاتی را به جهت اوقاف و اهمیت آن آستان بازگو می کند. نویسنده کتاب، یعنی شیخ حسین ابدال زاهدی، درحوزه تاریخ و تاریخ نگاری اطلاعات مفیدی داشته است و در میان سطور به اشعاری که سروده خود او هستند استناد کرده است لیکن این اشعار از نظر وزن مختل است. نویسنده قصد داشته که عبارات خود را با شعر بیاراید که به نظر مصحح از عهده این کار به خوبی بر نیامده است. درباره زندگی و احوالات شیخ صفی الدین اردبیلی چند اثر نگاشته شده که حائز اهمیت هستند. صفوه الصفای ابن بزاز اردبیلی، سلسله النسب صفویه و صفوه الآثار فی اخبار الاخیار از این قبیل اند. صفوه الصفای مطالب و حکایات بسیاری راجع به شیخ صفی الدین و شیخ زاهد دارد و اثری مفصل است، ولی سلسله النسب علاوه بر احوال شیخ صفی الدین به بررسی اعقاب او تا زمان مولف نیز می پردازد. فهلویات و اشعار فارسی که نویسنده سلسله النسب به شیخ صفی نسبت می دهد در صفوه الصفای ابن بزاز اردبیلی یافت نمی شود؛ نیز دانسته نیست که منبع نوشته های شیخ حسین ابدال زاهدی در مورد بازماندگان شیخ صفی و اشعار منسوب به خواجه علی و شاه اسماعیل کدام کتاب بوده است. چنانچه صفواه الصفا و سلسله النسب را با هم مقایسه کنیم، متوجه می شویم که بیسست و شش حکایت مشترک در هر دو کتاب موجود است که سلسله النسب از صفوه الصفا برداشت کرده لیکن صاحب سلسله النسب تصرفی در حکایات منقوله از صفوه الصفا نموده و برخی اشعار و عبارات عربی را حذف کرده و کلمات را دگرگون کرده است.(کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران در: http://historylib.com/index.php?action=book/view/1824)
118- تصاویر امام حسین(ع) در محضر حضرت علی (ع) در نقاشی‌های دورهی قاجار
«بررسی تحلیلی تصاویر التزام امام حسین(ع) در محضر حضرت علی (ع): با تکیه بر نقاشی‌های رنگی دورهی قاجار» عنوان مقاله ای است که توسط مصطفی لعل شاطری و ناهید جعفری دهکردی انجام یافته است. نقاشی در دوره‌ی قاجار تا حدّ زیادی در اختیار شاه، درباریان و اشراف قرار داشت، چنانکه آنان می‌کوشیدند بدین وسیله‌ جلال و شوکت خود‌ را‌ نمایان‌ کنند و پرداختن به ویژگی‌های ظاهری افراد، موضوع اصلی نقاشی این دوره بوده است. نقاش‌ِ این عصر را به لحاظ کارکرد آن می‌توان، «پیکرنگاری درباری» نامید. با این حال، هنر دوره‌ی قاجار در شرایطی پا به عرصه نهاد که پیوند نقاشی ایرانی‌ با گذشته و فضای لطیف و آرمانی آن در حال گسستن و در حال پذیرش عناصر فکری ـ هنری جدید و نوظهورِ داخلی و خارجی بود. در این مقاله با تکیه بر روش توصیفی ـ تحلیلی، به بررسی روند پیکره‌نگاری امام حسین(ع) در نقاشی‌های رنگی دوره‌ی قاجار ، با تأکید بر حضور ایشان در نزد علی بن ابی‌طالب (ع) و با توجه به آثار باقی مانده از دوره‌ی قاجار و تطبیق آن با روایات اسلامی، پرداخته شده است. یافته‌ها حاکی از آن است که تصویرگران این نقاشی‌ها (21 تصویر) با وجود سیاست‌های اعمالی از سوی دربار و نیز تأثیر پذیری از شیوه‌های نوین نقاشی، با توجه به متون روایی، به کرّات به مصوّرسازی این موضوع پرداخته‌اند.(جهت متن کامل این مقاله رجوع کنید به: صحیفه اهل بیت (ع)، ش2 (پاییز و زمستان 1394)،ص 487-530 و همچنین: پایگاه خبری نسخ خطی(بساتین) در: http://www.manuscripts.ir/fa/component/content/article/90-news )
119- پژوهشی درباره زیارتگاه «قنبر علی» در بغداد
در شهر بغداد، پایتخت عراق، زیارتگاهی منسوب به قنبر، به نام «قنبر علی» وجود دارد که در بازار و محله‌ای به همین نام، در منطقه رصافه (شرق رود دجله)، قرار دارد. در منابع نگاشته شده درباره مساجد و مراقد بغداد، این زیارتگاه را مدفن قنبر، غلام علی (ع) معرفی کرده و در تعدادی از این منابع، کاربری آن را «جامع» (مسجد) تعیین نموده اند. با این حال تعدادی از پژوهشگران عراقی، انتساب این قبر را به قنبر رد کرده‌اند، زیرا او به احتمال زیاد، در واسط به شهادت رسیده است و همان‌گونه که مصطفی جواد نیز اشاره کرده است، زمان شهادت قنبر، سال‌ها پیش از ساخته شدن شهر بغداد بوده است. بنابراین، از نظر تاریخی امکان دفن وی در این نقطه وجود ندارد. این مسئله برخی از پژوهشگران عراقی را واداشته است تا به جست‌وجوی شخصیت مدفون در این زیارتگاه بپردازند. به عقیده شیخ محمد صالح سهروردی، «قنبر علی» صورت تحریف یافته نام یکی از رجال دوره متأخر عباسی به نام ابوطالب نصر فرزند علیِ ناقد (متوفای ۵۹۲ق) است که ملقّب به «قُنبُر» و معروف به «ابن ناقد» بوده است. بر اساس این دیدگاه، قنبر در قبرستان «باب ابرز» بغداد به خاک سپرده شد و برایش مقبره‌ای ساختند. به مرور زمان، شهرت وی، «قنبر بن علی»، به عبارت «قنبر علی» تحریف گردید و مقبره‌اش به قنبر غلام امام علی (ع) نسبت داده شد. بی‌شک این نظریه نمی‌تواند درست باشد؛ زیرا در هیچ یک از منابع تاریخی، به دفن وی در قبرستان باب ابرز اشاره نشده است. بلکه بر خلاف آن، سبط ابن جوزی (متوفای ۶۵۴ق) تصریح کرده است که ابن ناقد پس از مرگ، در «مشهد باب‌التبن» که در واقع، همان آستان کاظمین (ع) کنونی است، به خاک سپرده شد. عبدالحمید عباده، صاحب این قبر را «علی بن محمد دُرَینی» (متوفای ۵۴۹ق) دانسته است که او هم از دفن شدگان قبرستان باب ابرز بوده است. این نظریه نیز دارای سند و مدرک تاریخی معتبری نیست و باید آن را تنها یک قول بی‌اساس به شمار آورد. ضمن آنکه «عماد عبدالسلام رؤوف»، پژوهشگر معاصر عراقی، با بیان اینکه میان محله قنبرعلی امروزی و محل قبرستان باب ابرز، مسافت قابل توجهی وجود داشته است، انتساب این زیارتگاه را به هر دو شخصیت فوق (ابن ناقد و درینی) رد کرده است. گفتنی است بر اساس یک دیدگاه دیگر، این زیارتگاه مدفن «قنبر» غلام امام علی النقی (ع) دانسته شده است، اما در منابع تاریخی غلامی بدین نام برای امام هادی (ع) یاد نشده است. بی‌تردید تصریح نویسندگان بغدادی و شهرت این زیارتگاه به «قنبر علی»، که زیارتگاه‌های دیگر منسوب به قنبر نیز به همین نام شناخته می‌شود، به روشنی نشان‌دهنده انتساب آن به غلام امام علی (ع) است. مبنای پیدایش زیارتگاه منسوب به قنبر در بغداد، اقوال و باورهای موجود در فتوّت‌نامه‌های جوانمردان و صوفیان و نیز ظهور جوانمردی در شهر بغداد است. بر اساس این اقوال، که به یقین از اعتبار تاریخی برخوردار نیست، امام علی (ع) در بغداد چند تن از یاران خود را، که قنبر نیز جزو آنها بود، میان بست و قبور برخی از اینها، از جمله جوانمرد قصّاب، در این شهر بوده است. درباره زمان پیدایش این زیارتگاه، اطلاع دقیقی در دست نیست. به عقیده عماد عبدالسلام رؤوف، نخستین کسی که از محلی به نام قنبرعلی در بغداد یاد کرده، غیاث‌الدین بغدادی (متوفای ۱۰۲۷ق) است که در کتاب خود «تاریخ غیاثی»، در ذیل حوادث سال ۸۷۴ق، به این مکان اشاره کرده؛ اما به طور واضح، از کاربری این بنا (مقبره، مسجد یا تکیه) سخن نگفته است. همچنین وقف‌نامه‌ای از دوره آق‌قویونلو به تاریخ ۸۹۴ق وجود دارد که در آن، حدود زمین‌های وقفی زیارتگاه قنبر مشخص شده است. افزون بر این اسناد، در برخی از نگاره‌های هنری موجود از زیارتگاه‌های عراق که می‌توان در تعدادی از نسخه‌های خطی دوره عثمانی یافت، تصویر مقبره قنبرعلی در بغداد رسم شده است. (رجوع کنید به: زیارتگاههای اسلامی در: http://islamicshrines.net/?p=834)
120- شماره جدید فصلنامه فرهنگ رضوی
شماره جدید فصلنامه فرهنگ رضوی(دوره 4، شماره 14، تابستان 1395) منتشر شده است. مقالات این شماره از فصلنامه عبارتند از: واکاوی سیاست‌گذاری فرهنگی در سیره امام رضا(ع) (احمد جهانگیر فیض آبادی؛ میثم فرخی )؛ بررسی نقش آستان قدس در تعمیر و بازسازی مجموعه شاهچراغ(علی نجف زاده)؛ امام رضا(ع) و مواجهه با برداشت های ناصواب اهل حدیث از صفات خبریه(رسول محمد جعفری)؛ تحلیل گفتمان مناظره‌ها و مجادله‌های حضرت رضا (ع) با دگرهای گفتمانی (مبانی قرآنی کلامی ساخت‌بندی هویت اسلامی) (منصور میراحمدی، امیر رضائی پناه)؛ مفهوم و جایگاه حرم در فرهنگ اسلامی(شکراله خاکرند)؛ رفاه اقتصادی از منظر قرآن وآموزه‌های رضوی(سید علی حسینی، مصطفی احمدی فر)؛ الگوها و معیارهای تربیتی تشکیل و استمرار خانواده متعالی در فرهنگ رضوی(مصطفی رفسنجانی مقدم، محمدرضا علمی سولا، علی محمدیان). (جهت مشاهده متن مقالات رجوع کنید به فصلنامه علمی-پژوهشی فرهنگ رضوی در : http://farhangerazavi.ir/)
121- انتشار تاریخ آل امجاد
«تاریخ آل امجاد» یکی از کتاب‌های تاریخی مذهبی شیعی در باب زندگی‌نامه‌ی چهارده معصوم (ع) است که توسط ابوالفضل محمدعباس شروانی در سال 1391 هجری در هند نگاشته‌ شده است. در نسخه‌های موجود، علمای هم‌عصر و مکان مؤلف، بر آن تقریظ زده و در فضل نویسنده و ارزش این کتاب سخن گفته اند که این از نشانه‌های ارزش این کتاب است.کتاب در پانزده فصل سامان یافته و در هر فصل، به‌گونه‌ای روان، موجز و گویا، به یکی از معصومان بزرگوار پرداخته و در فصل پانزدهم، فضایل اهل بیت(ع) و فرزندان آنان را مورد توجه قرار داده است. مؤلف در این فصل کوشیده است با بهره‌گیری از منابع اهل سنت، فضل و کرامت و ارزش این خاندان را بر خوانندگان خویش روشن کند. این فصل که فصلی طولانی‌تر از دیگر فصول کتاب است، سرشار از روایاتی است که از منابع اهل سنت بیرون کشیده است. ابوالفضل محمدعباس شروانی، نویسنده این کتاب، از جایگاه و اعتبار علمی و فنی قابل توجهی در جامعه هند برخوردار است. وی در این کتاب منابعی درباره‌ی تاریخ اسلام معرفی کرده است و این‌که آن منابع در هند چگونه مورد استفاده قرار می‌گرفته و بررسی نقش واسطه‌ای این منبع نسبت به آنها می‌تواند برای محققان تاریخ هند، اسلام و تشیع، بسیار مهم و کاربردی باشد. کتاب نسبت به آثار مشابه دارای مزیت هائی است؛ از جمله ترسیم مکان‌ها و مشاهد مشرفه و توصیف توپولوژی منطقه‌ی مورد معاینه و بازدید، که در زمان خود مؤلف، ناشر نیز اطلاعاتی را به آن ضمیمه کرده است؛ از جمله تصاویری از مشاهد مشرفه و اماکن متبرکه در عصر مؤلف. جدای از ارزش علمی اثر، ارزش ادبی و تحلیل فرمی اثر در خور توجه ادیبان و زبان‌پژوهان است و اختصار در بیان و بلاغت در معانی، از ویژگی‌های این کتاب است. این اثر با تصحیح و تحقیق رضا مصطفوی و در انتشارات عهد مانا منتشر شده است. (پایگاه اطلاع رسانی حدیث شیعه در: http://www.hadith.net/post/53092)
122- ترجمه ای نو از کتاب الملل و النحل شهرستانی از مترجمی نزاری
ملل ‌و ‌نحل‌نویسی، نوعی از نگارش‌ است که به شرح و توصیف عقاید گروه‌های دینی گوناگون، و در برخی موارد نقد و نقض عقاید آنان، اختصاص دارد. از مهمترین ویژگی های کتاب الملل و النحل شهرستانی اتکا به آموزۀ شیعیِ «نصّ» و طرز مواجهۀ شهرستانی با اسماعیلیان باطنی و گزارش وی از اختلافات فکری و مناظراتش با اسماعیلیان نزاری عصر خود است. دستنویس‌های کهن متعددی که از الملل و النحل شهرستانی بر جای مانده، گواه تداول و شهرت این اثر در زمانی نزدیک به روزگار مؤلف است. ترجمه‌های فارسی کتاب، از سوی دیگر، می‌تواند نشانۀ توجه به این متن در محیط فارسی‌زبان باشد. دستنویس منحصربه‌فردی که اینک به صورت نسخه‌برگردان منتشر است، به شمارۀ 2371 در کتابخانۀ ایاصوفیا (استانبول) نگهداری می‌شود. این ترجمه بر اساس متن تجدیدنظرکردۀ شهرستانی فراهم آمده است؛ متنی که وی در آن، مقدمۀ نخست خود را حذف و تلخیص کرده و مقدمۀ کوتاهی را جایگزین آن ساخته است. نسخه از آغاز و انجام کامل است، ولی در آغاز و انجام آن هیچ یادداشتی که نشانی از مترجم، کاتب و تاریخ کتابت آن به دست دهد نمی‌توان یافت؛ همچنان‌که هیچ مقدمه و مؤخره‌ای از مترجم در این ترجمه نیست. با این حال، به قرینۀ متن فارسی اثر و خط نسخه می‌باید آن را از قرن ششم دانست، یعنی در روزگاری نزدیک به زندگانی شهرستانی و یا حتی معاصر با حیات او. نشانه‌هایی در این ترجمۀ فارسی هست که نشان می‌دهد مترجم - یا دست کم کاتب - از نزاریان اسماعیلی است؛ چنان‌که به هنگام ذکر «اصحاب دعوة جدیدة» و در ذیل نام «حسن بن علی الصبّاح» ، به خطی که خط کاتب می‌نماید و افزودۀ او به متن اصلی، عبارت «قدّس الله روحه» و در ذیل «امام» (که مقصود از آن امام فاطمی مصر است) عبارت «لذکره السلم» افزوده شده است. برخی ویژگی‌های گویشی که در نسخه‌های آثار نزاری الموت دیده می‌شود در این متن نیز به چشم می‌آید. با توجه به آنکه نزاریان شهرستانی را از داعیان خود به شمار می‌آورده‌اند، دور نیست که کسی از آنان الملل و النحل او را - با وجود وجهۀ ظاهراً بی‌طرفانه و حتی مخالف آن با نزاریان- از سر ارادت و احترام به فارسی برگردانده باشد. این ترجمه از کتاب ملل و نحل شهرستانی با مقدمه سید محمد عمادی حائری و توسط مرکز پژوهشی میراث مکتوب با همکاری مؤسسۀ مطالعات اسماعیلی (لندن) منتشر شده است.(مرکز پژوهشی میراث مکتوب در : http://www.mirasmaktoob.ir/fa/news/6027)
123- نجف؛ دروازه حکمت
«نجف؛ دروازه حکمت» (Najaf, the Gate of wisdom) عنوان کتابی است که چندی پیش توسط یونسکو منتشر شده است. این کتاب که توسط دو متخصص تاریخ هنر اسلامی و تاریخ معاصر شیعه، یاسر طباع و سابرینا مروین، نوشته شده، سعی دارد شهر نجف را به خواننده معرفی کند. یاسر طباع که بخش اعظم کتاب کار اوست، دکترای خود را در تاریخ هنر در سال ۱۳۶۲ش./۱۹۸۲م. از دانشگاه نیویورک اخذ کرده و از آن سال، دروس هنر اسلامی، ساختمان و مدیریت شهری را در دانشگاه‌های برجسته تدریس نموده است. وی همچنین دو کتاب در زمینه تاریخ معماری و هنر اسلامی منتشر نموده است. سابرینا مروین نیز از محققان ارشد مرکز تحقیقات علمی ملی فرانسه است که ده سال در خاورمیانه سکونت داشته و به تحقیق پرداخته است. وی تحقیقات مختلفی درباره وضعیت تشیّع معاصر و خصوصا علمای شیعه انجام داده که برخی از این کارها به عربی و برخی دیگر به زبان‌های فرانسه و انگلیسی منتشر شده‌اند. محققان ایرانی بیشتر وی را با کاری که در زمینه تحریفات عاشورا و مقابله علمای جبل عامل با آن کرده، می‌شناسند. آنچه این کتاب را برای خواننده ناآشنا با نجف جذاب‌تر می‌کند، ۱۲۰ تصویر از نجف است که به صورت اختصاصی گرفته شده است. متن کتاب نیز روان و خالی از اصطلاحات تخصصی است و اطلاعات کلی را در اختیار خواننده قرار می‌دهد. متن و تصاویر این کتاب، تاریخ شهر نجف تا امروز را با توجه به سبک شهری، زیارتگاه‌های اصلی و وضعیت مردمی آن تبیین می‌کند. این مجموعه همچنین نگاهی به شعائر شیعی از زیارت تا عزاداری و تدفین در قبرستان وادی السلام دارد و نجف را به عنوان مرکز علمی تشیع و مراجع دینی مورد بررسی قرار می‌دهد. این کتاب در شش فصل و یک خاتمه تنظیم شده است؛ فصول کتاب بدین شرح اند: فصل اول: توپوگرافی و تاریخ نجف؛ فصل دوم: شهر نجف: نقشه شهری، وضعیت شهرنشینی و جمعیت‌شناسی؛ فصل سوم: ساختمان‌های دینی در نجف و کوفه؛ فصل چهارم: باب علم؛ فصل پنجم: زیارت نجف و شعائر شیعی؛ فصل ششم: سفر آخر، تدفین و زیارت در وادی السلام. در مقدمه تصریح می‌شود که این کتاب برای خواننده عام تنظیم شده است و از همین رو مؤلفان سعی کرده‌اند که حاشیه‌های کتاب را به حداقل کاهش دهند؛آنطور که تصریح شده: «هدف این کتاب شناساندن نجف و عظمت آن است به همه تحصیل کردگانی که به تاریخ عراق و خاورمیانه و فرهنگ این دو و معتقدات دینی در آنها توجه دارند». نگارندگان ابراز امیدواری می‌کنند که «در ورای این کتاب، خواننده غربی غیرمسلمان، راهنمایی کوتاه و روشن و بی‌طرف را در پیش رو داشته باشد که ابعاد مختلف نجف را برایش روشن کند: وجهه تاریخی آن، و نجف به عنوان یک شهر زنده... ». متن انگلیسی و عربی این کتاب از طریق سایت مباحثات: http://mobahesat.ir/7084 قابل دانلود است.
124- چالش‌های اندیشه‌ای و اقتصادی شیعیان در عصر امام باقر(ع)
مقاله «چالش‌های اندیشه‌ای و اقتصادی شیعیان در عصر امام باقر(ع)» نوشته ی سید قاسم رزاقی موسوی، در شماره اخیر فصلنامه تاریخ اسلام(مسلسل 66) منتشر شده است. عصر امام باقر(ع) از جنبه فکری و اجتماعی یک مقطع مهم و نقطه عطف در زندگی شیعیان به شمار می‌رود. مطالعات و پژوهش‌های معطوف به تاریخ اجتماعی شیعیان،که در سال‌های اخیر افزایشی چشم‌گیر داشته است، درباره این گونه مقاطع تاریخی اهمیتی مضاعف می‌یابد. این مقاله با بهره‌گیری از گزارش‌های مندرج در منابع مختلف تاریخی، در پی یافتن پاسخ پرسش‌هایی درباره مهم‌ترین چالش‌های اجتماعی شیعیان در این دوره، در حوزه اندیشه‌ای و رفتاری، است. بر اساس یافته‌های این پژوهش، می‌توان مهم‌ترین این چالش‌ها را چنین برشمرد: اختلاف و چنددستگی شیعیان با گسترش کیسانیه و ایجاد زمینه‌های پیدایش زیدیه، دوری شیعیان کوفه از امام باقر(ع) و تأثیر آن در انحرافات فکری و عملی آن‌ها، مشکلات اقتصادی شیعیان و درگیری آن‌ها با یکدیگر در این زمینه، و سرانجام پدیده غلات و تأثیر اندیشه‌ها و عملکرد نامناسب آنان بر انحراف برخی شیعیان و بدنامی شیعیان. (جهت متن کامل این مقاله رجوع کنید به: فصلنامه تاریخ اسلام،دوره 17،شماره2،مسلسل 66،تابستان1395،ص71-96؛ همچنین: http://hiq.bou.ac.ir/article_20966.html )
125- جامعه¬‌شناسی اسلام شیعی
اخیراً سایت انتشارات بریل خبری در خصوص کتاب «جامعه¬‌شناسی اسلام شیعی» ،تألیف سعید امیرارجمند، منتشر کرده است.(انتشارات بریل؛سال انتشار: 2016م) در معرفی این کتاب آمده است: «جامعه¬‌شناسی اسلام شیعی مطالعه¬‌ای جامع در مورد ایجاد و رشد شیعه¬‌گرایی است. حاملان آن ابتدا به عنوان نخبگان فرقه¬ای ظاهر شدند و سپس به عنوان حکومت روحانیون (hierocracy) و در نهایت به عنوان دین‌سالاری.(theocracy) امامت، غیبت و تئودیسه شهادت به عنوان اجزای اصلی شیعه¬‌گرایی به عنوان دین جهانی شناخته می¬‌شوند. در این مجموعه مقالات، نویسنده پیگیرانه یک چارچوب نظری وبری را برای تحلیل شیعه‌¬گرایی از شکل فرقه‌¬ای آن در قرن هشتم و از خلال استقرار امپراطوری صفوی در قرن شانزدهم تا انقلاب اسلامی در ایران در قرن بیستم، ایجاد نموده و بسط داده است. این مطالعات انگیزه‌های انقلابی جا گرفته در باور به ظهور امام پنهان و تأثیر اخلاق سیاسی شیعی بر ساختار اقتدار ایران پیشامدرن و تأسیس جمهوری اسلامی ایران را برجسته می-‌نماید». کتاب واجد یک مقدمه و 19 فصل یا به عبارتی 19 مقاله است که در چهار بخش سامان یافته است. کتاب در واقع مجموعه مقالات امیرارجمند در حوزه جامعه‌شناسی شیعه است. عناوین فصول این کتاب عبارتند از: مقدمه: اسلام شیعی به عنوان یک دین جهانی، اشکال اجتماعی آن، حاملان و تأثیرات آن بر کنش اجتماعی؛ بخش نخست: شکل‌گیری اسلام شیعی به عنوان یک دین جهانی فلاح: امامت و غیبت امام زمان و تئودیسه(شامل پنج مقاله: سرچشمه‌ها و شکل‌گیری مسیانیسم در اسلام صدر؛ بحران امامت و نهاد غیبت در شیعه دوزاده‌امامی؛ غیبت امام و سرچشمه‌های الهیات غیبت؛ دکترین شیعی غیبت و گذار از هزاره‌گرایی به حقوق؛ تئودیسه شیعی: شهادت و معنای رنج)؛ بخش دوم: مذهب شیعه و ساختار اقتدار شیعی در ایران(شامل چهار مقاله: اقتدار تاریخی در شیعه‌گرایی و گذار از فرقه‌گرایی به دین ملی در ایران؛ سه فرمان شاه طهماسب در خصوص اقتدار روحانیان و حقوق عمومی در ایران شیعی؛ اخلاق سیاسی و حقوق عمومی در نیمه نخست سده نوزدهم؛ امام خمینی و قانون اساسی حکومت الله در ایران معاصر)؛ بخش سوم: حاملان اسلام شیعی و سازمان نهادی آن (شامل چهار مقاله: حسین ابن روح نوبختی: سومین نایب امام غایب؛ پادشاهی روحانی و ظهور سلسله‌مراتب شیعی در ایران صفوی؛ اداره ملاباشی در ایران شیعی؛ فقهای شیعی و حقوق و نظم قانونی ایرانی در قرن دوازدهم)؛ بخش چهارم: اسلام شیعی و انگیزش کنش اجتماعی ـ سیاسی: انقلاب و مشروطیت(شامل شش فصل: ظهور شاه اسماعیل به عنوان انقلاب مهدوی؛ گذار ایران به شیعه‌ی دوازده‌امامی توسط دولت صفوی: 1722-1501؛ انقلاب ایدئولوژیک در شیعه‌گرایی؛ اسلام شیعی و انقلاب اسلامی در ایران؛ مفاهیم شیعی اقتدار و بسط و پیشرفت‌های قانونی در جمهوری اسلامی ایران؛ مشاجره شیعی در ایران قبل و بعد از انقلاب اسلامی). سعید امیرارجمند بنیانگذار انجمن مطالعات جوامع فارسی زبان است و مقالات متعددی در حوزه مطالعات اجتماعی اسلام دارد. وی استادیار جامعه شناسی و علوم اسلامی در دانشگاه کالیفرنیا و مدرسه الهیات دانشگاه شیکاگو بوده و از سال 1988 تاکنون استاد دانشگاه ایالتی نیویورک است.(جامعه شناسی تشیع در: http://www.socio-shia.com/index.php/shia-studies-in-iran-world/new-books/297-sociology-of-shi-ite-islam)
126- فهرست توصیفی مراثی و مقتل‌نامه های خطی
«فهرست توصیفی مراثی و مقتل‌نامه های خطی در کتابخانه های ایران و برخی کتابخانه های جهان» به اهتمام مسعود غلامیه و یوسف بیگ باباپور و با ویراستاری محمدمهدی شعبانی تدوین گردیده و در آن ضمن ارائه یک آمار عمده درباره میزان موجودی مراثی و مقتل‌نامه‌ها، نمایه‌های زیر را داراست: فهرست آثار مرثیه به ترتیب تاریخ تألیف؛ فهرست مؤلفین مقتل نامه‌ها؛ و منابع و مآخذ مورد مراجعه. در مقدمه این کتاب بحثی در مورد تعریف مرثیه و جایگاه آن در انواع ادبی آمده است. مرثیه یا رثا در اصطلاح ادب، بر اشعاری اطلاق می شود که در ماتم گذشتگان و تعزیت یاران و بازماندگان و اظهار تأسف بر مرگ پادشاهان و بزرگان و ذکر مناقب و مکارم و تجلیل از مقام و منزلت شخص متوفی و بزرگ نشان دادن واقعه و تعظیم مصیبت و دعوت مانم زدگان به صبر و سکون و معانی دیگر از این قبیل، سروده شده باشد؛ با توجه به این تعریف می‌توان چنین استنباط کرد که در جامعه ادبی ایران مرثیه دارای دو معناست: معنای عام و معنای خاص، در معنای عام مرثیه شعری است که شاعر بواسطۀ آن غم فقدان و محاسن شخص متوفی را برمی‌شمرد و در معنای خاص، شعری است که در سوگ و شهادت حضرت امام حسین(ع) و وقایع مربوط به کربلا و ائمه معصومین(ع) توسط شاعران سروده شده باشد. شاعران فارسی زبان شیعه به تقلید از مراثی عاشورایی عرب، برای تعزیت و بزرگداشت حادثۀ کربلا، مرثیه سروده‌اند. کسایی اولین شاعری است که در این زمیه مرثیه سروده و آن را «مقتل» نامیده است. انواع مرثیه بارتند از: مرثیۀ رسمی یا درباری(از طرف شعرای درباری و مدیحه‌سرا در حق وزیر یا پادشاه متوفا سروده می‌شود و شاعر مرثیۀ خود را در مقابل صلات و جوایزی که دریافت می‌کرد، می‌سرود)؛ مرثیه شخصی(این مرثیه‌ها را شاعر در رثای فرزند یا همسر و یا یکی از بستگان نزدیک و دوستان و آشنایان می سراید و چون از سر اخلاص و با دلی سوخته و طبعی اندوهگین گفته شده، تأثیر و جذابیت زیادی دارد و به همین جهت باید این اشعار را شعر حقیقی بنامیم)؛ مرثیه های وطنی و اجتماعی(در این نوع مرثیه، شاعر آن را برای جامعه مصیبت دیده از بلایای طبیعی یا حوادثی مانند جنگ و بیماری فراگیر می‌گوید و مویه و نوحه بر وطن و ذکر مصایب و مشکلات مردم مضمون اصلی این اشعار است. از قدیمی ترین این نوع مرثیه می‌توان به شعر ابوالینبغی درباره ویرانی شهر سمرقند اشاره کرد)؛ مرثیه فلسفی(این دسته از مراثی بیشتر حاوی تفکرات عبرت‌انگیز است و شاعر پیش از مرگ بر خود مرثیه می‌خواند؛ از این رو می‌توان این نوع اشعار را «مرثیه بر خود» نیز نامید)؛ مرثیه داستانی(مراثی است که شاعر در منظومۀ داستانی برای یکی از شخصیت های قصه اش می‌سراید). در این فهرست، از میان آثار به جای مانده از میراث مکتوب با محوریت مرثیه، آنچه تا به حال بر اساس فهارس منتشره، شناسایی و موضوع بندی شده، تعداد 600 نسخه خطی با موضوع مرثیه، و تعداد 580 نسخۀ خطی با موضوع مقتل نامه ها بوده است که از این میان بیش از نود درصد از این آثار اختصاص به واقعۀ عاشورایی دارند.این کتاب به ویراستاری محمدمهدی شعبانی است و به همت منشور سمیر در تهران، به سال 1394، در 485 صفحه، منتشر شده است.