تازه ها و پاره های شیعه شناسی(۱۱)

تازه ها و پاره های شیعه شناسی(11)
دکتر سیدمسعود شاهمرادی
143- زیارت در نگاه تشیع عراقی و تشیع ایرانی
تشیع همچون هر گرایش دینی دیگر، بسته به فرهنگ و بستری که در آن شکل می‌گیرد و تاریخی که پشت سر می‌گذارد، ماهیت‌های متفاوتی بدست می‌آورد. چیزی که تشیع را به «آنچه هست» تبدیل می‌کند، علاوه بر اصول اولیه و مبانی‌ پذیرفته شده آن، چگونگی اجرا شدن آنان و نحوه مواجه شدن افراد در هر دوره تاریخ با آن اصول است؛ به عبارت دیگر تفسیر اصول، از جامعه‌ای به جامعه دیگر و از فرهنگی به فرهنگ دیگر متغیر است. یکی از اصلی‌ترین بسترهایی که می‌توان در آن تفاوتِ در عین تشابه را در میان شیعیان مشاهده کرد، پیاده‌روی اربعین است. برای اکثر افرادی که در این مراسم حضور پیدا می‌کنند، یکی از اصلی‌ترین مسائلی که خود را به نحو چشم‌گیری به نمایش در می‌آورد تفاوت سبک‌های دینداری شیعیان کشورهای مختلف است. این تفاوت‌ها تبعاً از تفاوت‌های تاریخی و فرهنگی ریشه گرفته‌اند، اما آنچه مسلم است آن است که این تفاوت‌ها خود را در برداشت‌های مختلف افراد از اصول دین نشان داده و کنش‌های متفاوت مشاهده شده توسط شیعیان، برخاسته از این تفاوت نگرش است. رفتارهای شیعیان ایرانی و عراقی در حین برگزاری مراسم پیاده‌روی اربعین دارای نگرشهای متفاوتی است که برای بررسی آن لازم است بررسی هایی در دو سطح خادمان و زائران انجام گیرد. به نظر می‌رسد که مفهوم خادم در میان عراقی‌ها و در میان ایرانی‌ها تفاوت مهمی دارد. این دو تفاوت نگرش را می‌توان در نحوه خدمت‌رسانی این دو قشر از خادمان نیز به عینه مشاهده کرد. اصرار عراقی‌ها به خدمت‌رسانی به زائران، تقدیس و تکریم زائر و استقبال کاملاً گرم از آن‌ها مبیّن این است که نگاه آن‌ها معطوف به خود زائر است؛ در حالی که در میان ایرانی‌ها خادم عمدتاً فردی است که به زیارت نظم می‌بخشد و تلاش می‌کند بر زائران مدیریت داشته باشد. این دو نگرش البته برگرفته از دو نگاه متفاوت به مقوله زائر و زیارت است. گویا ایرانیان این افراد را خادم «امام» یا خادم «حرم» می‌دانند در حالی که عراقی‌ها آن‌ها را خادم «زائران» فرض می‌کنند. جدای از خادمان در میان زائران نیز می‌توان تفاوت‌های پررنگی را مشاهده کرد. پیاده‌روی اربعین برای عراقی‌ها یک سنت عبادی است، در حالی که برای ایرانی‌ها و اکثر شیعیانی که از کشورهای دیگر وارد عراق می‌شوند خاصیتی سیاحتی نیز به خود می‌گیرد. قطعاً سفر خارجی بودن این مراسم برای غیرعراقی‌ها و وارد شدن در یک کشور غریب، بر این جنبه ی زیارت موثر است. اما مسأله‌ای که در نوع مواجهه این دو گروه با زیارت حائز اهمیت است، برخورد آن‌ها با مقوله پیاده‌روی است. بسیاری از زائرین ایرانی، بر نمادین بودن حرکت و پیاده‌روی تأکید دارند اما چیزی که در عوض برای آنان اهمیت بیشتری دارد، وارد شدن به حرم است در حالی که در نگرش شیعیان عراقی و نوع برخورد آن‌ها با افرادی که در مسیر هستند، می‌توان دریافت که صِرف حرکت به سوی کربلا حکم زیارت را ایفا می‌کند. می‌توان اینگونه برداشت کرد که برای شیعیان عراق، عامل اصلی برکت و تقدس شخصِ زائر است. زائر به واسطه حرکتش و به واسطه اقدامش در راه تشیع و در راه ائمه(ع)، وجهی مقدس به خود می‌گیرد اما در میان شیعیان ایران، این شخصِ مقدس است که برکت و امر مقدس را سلسله‌مراتب‌وار به افراد منتقل می‌کند. همین مسأله است که نفس پیاده‌روی را، برای شیعیان عراق زنده و پویا نگه می‌دارد و ماهیتی حرکتی و جمعی به آن می‌بخشد، در عوض اما فقدان این نگاه در میان شیعیان ایرانی است که مسیر را برای آنان بدل به واسطی برای رسیدن به امام(ع) می‌کند و توجیه خود را در مسائل دیگری چون تقلا و سختی بیشتر برای رسیدن به امام و یا مسائلی اجتماعی همچون همبستگی میان شیعیان می‌یابد.( جهت متن کامل این نوشته ر.ک: جامعه شناسی تشیع در: http://www.socio-shia.com/index.php/news-reports/90-mainnews/315-ziarat-iraq-iran )
144- شماره جدید فصلنامه شیعه شناسی
شماره 51 فصلنامه علمی - پژوهشی شیعه شناسی(دوره 13،زمستان 1395) منتشر شده است. عنوان مقالات این شماره از فصلنامه چنین است: شعائر شیعی بر سکه‌های اسلامی تا شکل‌گیری حکومت صفویان( عباس سرافرازی)، بررسی وضعیت انتقال علوم به قلمرو خلافت عثمانی تا ورود دانشمندان شیعی عهد صفوی(سیدمیرحسین علامه)، احادیث، تجسم و معنا‌بخشی آموزه‌های اخلاقی بر کاشی‌های کوکبی آرامگاه امام‌زاده علی ‌بن ‌جعفر قم(مریم کلبادی‌نژاد؛صادق آئینه‌وند)، تقدّس و قدرت در دوره صفویه(جایگاه قدسی پادشاهان صفوی)(ساسان طهماسبی)، جنبش‌های اسلام‌گرا و رویکرد دولت‌های عربی نسبت به بیداری اسلامی(با تأکید بر عربستان سعودی)(رضا التیامی نیا)، بررسی ساختار و بلاغت نوحه‌های عاشورایی یغما جندقی(1196- 1276ق)(منصوره رضایی؛مجتبی دماوندی)، دفاع از حریم شاعران متعهد شیعه(مسعود اقبالی؛یحیی معروف؛تورج زینی وند). (جهت مشاهده متن کامل مقالات ر.ک: فصلنامه علمی پژوهشی شیعه شناسی در: http://shiitestudies.com/ )
145- دو اجازه کهن ایرانی از نهج البلاغه در قرن پنجم
علم حدیث از مهمترین علوم اسلامی است که از دیرباز در حوزه های اسلامی مورد توجه بوده است و در پرتو این علم، احادیث و علوم اسلامی با سبک و شیوه خاص و دقیق به ما و زمان ما منتقل شده است. یکی از رموز و نکته های مهم در علم حدیث سنت اجازه نویسی است و آنان که حدیثی را دریافت می کرده و یا نقل می نمودند در یک نظام شناخته شده و مستند آنرا تدوین و القا می کردند، زیرا هر کتاب و هر حدیثی که از هر کس نقل شود مورد استناد نخواهد بود، به عبارت روشن تر وقتی کتاب یا جزوه و رساله ای نسخه نویسی می شد باید از صاحب آن و یا استاد و محدثی که مشهور و مورد توجه و قبول بود اجازه دریافت می کرد یعنی در صفحه اول یا آخر آن باید نوشتاری بخط استاد نوشته می شد که آنرا دیده و تایید کرده است، تا از هرج و مرج در نقل حدیث جلوگیری شود و هرکس از هر کجا حدیثی را نقل نکند و یا از هر کتاب و نوشته ای رونویسی ننماید، و نیز معرفی شیخ و اجازه او موجب اطمینان شنونده و خواننده به ناقل حدیث گردد و نیز سلسله حدیث که از اختصاصات مسلمین است ادامه یابد و حفظ شود. اهتمام به روایت و درایت «نهج البلاغه» از همان عصر مؤلّف آغاز شده است. اما جالب اینجاست که کهن ترین اجازات برای تحمّل این کتاب که تا به حال شناسایی شده اند ایرانی هستند، این در حالی است که نهج البلاغه در عراق و در بغداد تألیف شده است. اولین اجازه متعلق به ادیب بزرگ نیشابور حسن بن یعقوب بن احمد نیشابوری (ت 517 ق) است. این اجازه بر روی برگ اول نسخۀ کتابخانۀ مرکز احیای میراث اسلامی نوشته شده و تاریخ آن جمادی الاخرۀ سال 483 می باشد، این نسخه قبل از ورود به مرکز احیا در کتابخانۀ مرحوم سید علی آتشی یزد بود. البته به احتمال قوی این اجازه اصل نیست بلکه بر روی نسخه ای بوده که نسخۀ ما از روی آن کتابت شده است و کاتب آن را به عینه بر روی نسخۀ خود انتقال داده است. شواهدی بر این ادعا وجود دارد که مهمترین آن نوع خط و کاغذ می باشد که هر دو بیانگر آن است که این نسخه متعلّق به قرن ششم هجری است نه قرن پنجم، و نیز بالای همین اجازه ورقه ای چسبانده شده که شاید زیر آن نوشته شده بوده: (حکایة ما کان علی نسخة الاصل) که فردی برای مخفی کردن آن کاغذی بر روی آن چسبانده است. بنابر این برای شناخت اصالت این اجازه باید با وسایل ترمیم این ورق از روی این برگه جدا شود. به هر صورت وجود چنین اجازه ای در قرن پنجم امری است لا محاله که اهمیت زیادی هم دارد. نصّ اجازۀ مذکور به این شکل می باشد: «عارضه بنسختی صاحبه الفقیه السدید سهل بن أمیر الدقاق وصحّحه بجهده، والله تعالى یمتّعه به وبغیره، وهذا خطّ الحسن بن یعقوب بن أحمد فی جمادى الآخرة سنة ثلاث وثمانین وأربعمائة حامدا لله عزّ اسمه ومصلِّیا على نبیّه وعترته الطاهرة». اجازۀ دوم،اجازه ای است که بر روی نسخۀ کتابخانۀ آیت الله مرعشی نجفی آمده است. این نسخه را حسین بن حسن بن حسین المؤدِّب در سال 499 ق کتابت کرده و آن را بر شاگرد خود محمد بن علی بن احمد بن بندار در جمادی الثانی همان سال قرائت کرده است، و ابن بندار (شاگرد) بر این قرائت در پایان جزء اول نهج البلاغه تصریح کرده است. قطعا ابن المؤدّب (استاد) و ابن بندار (تلمیذ) از مشایخ و دانشمندان ایرانی ناشناخته می باشند که در هیچ کتاب کهنی از منابع تراجم شناسی از آنها یادی نشده ولی دربارۀ ابن المؤدّب احتمال آن داده شده که او استاد قطب راوندی بوده است که باید دقت بیشتری در آن شود. لازم به ذکر است که طرق تحمّل حدیث 7 و بنا بر قولی 8 قسم می باشند که قرائت استاذ بر تلمیذ اعلا و بهترین این طرق می باشد و این نسخه دقیقا به همین روش تحمّل شده است. این هم نصّ همان اجازه: «قرأ علیّ هذا الجزء شیخی الفقیه الأصلح أبو عبد الله الحسین ـ رعاه الله ـ وکتب محمّد بن علی بن أحمد بن بندار بخطّه فی جمادی آخرة سنة تسع وتسعین وأربعمائة هجریة ـ عظّم الله یمنها بمنّه».(سید حسن موسوی بروجردی؛ کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران در: http://historylib.com/index.php?action=article/view/1713 )
146- منظومه ای کردی و شیعی از سده نهم
دیوان پریشان مجموعه اشعار کردی از یک شاعر شیعی است که در سدۀ نهم می‌زیسته و با شیخ رجب برسی ارتباط داشته است. سه نسخه خطی از این دیوان در کتابخانه ملی وجود دارد، که در سالهای 1308، 1318، و 1334 قمری کتابت شده است. در این میان، نسخه مورخ 1318 امتیازات خاصی دارد. نسخه ای چاپی از این دیوان نیز وجود دارد با این مشخصات: توسط فتحعلی‌ حیدری زیبا‌جوئی‌ در کرمانشاه(ظاهرا به سال 1335 شمسی). البته شرح دیوان پریشان توسط اسفندیا‌ر غضنفری امرایی(متوفی 1371 شمسی)در سال 1387 شمسی به‌ کوشش‌ اسعد غضنفری توسط انتشارات شاپورخواست در شهر خرم‌آباد چاپ شده است که معلوم نیست به همین کتاب برمی‌گردد یا به شاعری دیگر با همین تخلص. زیرا شاعران مختلف مشهور و غیر مشهور با تخلص پریشان بوده‌اند و هستند. به فرض وجود نسخه چاپی سال 1335 یا 1387 – که هر دو با توجه به محدودیت امکانات چاپ و نشر در شهرستان‌ها، خود در حکم کتابهای کمیاب هستند – ارزش نسخه مورخه 1318 قمری موجود در کتابخانه ملی جای خود را دارد؛ به گونه‌ای که کمترین کار برای آن، چاپ فاکسیمیله آن است. عواملی که به این نسخه ارزش می‌دهدعبارتند از: نسخه از کشفیات دوره قاجار است که در تصحیح و مقابلۀ آن، بعضی از دانشمندان قاجاری کوشیده‌اند، حجم کم و نسخه زیبا و تصحیح شده، که واژه‌های مهم آن از کردی به فارسی معنا شده و حواشی مفیدش به فهم آن کمک می‌کند، یافتن ابیات الحاقی و منسوب به شاعر، از ابیات اصیل که در این نسخه انجام شده است و تصحیح میرزا علی اکبر دبیر الدین صدر الاسلام همدانی. وی به سال 1318 قمری این نسخه را تصحیح کامل کرده و چنان به آن دل بسته بوده که نگارش شرحی بر آن را آغاز کرده است. آیا به پایان رسیده یا نه؟ و آیا نسخه‌ای از آن شناسایی شده یا نه؟ باید بررسی شود. به هر حال، تصحیح چنان عالمی که خود اهل آن دیار بوده و به این زبان آشنایی داشته، اهمیت زیادی به این نسخه می‌دهد. ( جهت اطلاع بیشتر ر.ک: عبدالحسین طالعی، رسائل و مسائل در:http://talei.kateban.com/post/3035 )
147- چاپ سوم «شیخیه و بابیه در ایران»
کتاب «شیخیه و بابیه در ایران» اثر مهدی نورمحمدی، به چاپ سوم رسید. این کتاب که در ۵۵۱ صفحه تنظیم شده، دارای ۱۲ فصل است. بعد از فصل دوازدهم و در پایان کتاب، تعداد ۵۶ قطعه عکس و سند به چاپ رسیده که از آن میان می‌توان به عکس و دستخط شیخ احمد احسایی، سیدکاظم رشتی، سیدعلی محمد باب، طاهره قره ‌العین و عکس خانه پدری قره¬ العین در قزوین، صحرای بدشت، باغ ایلخانی(محل قتل قره¬ العین) و محل ضربت خوردن شهید ثالث توسط بابیان، اشاره کرد. با توجه به اینکه فرقه‌های شیخیه و بابیه، مقدمه تشکیل فرقه بهائیت به شمار می‌روند، از این دو فرقه بیشتر در کتب مربوط به نقد و رد بهائیت سخن رفته و کتابی جامع در این خصوص، کمتر به چاپ رسیده است. در کتاب حاضر، تلاش شده این نقیصه جبران و به طور مستقل به چگونگی پیدایش فرقه‌های شیخیه و بابیه پرداخته شود. از ویژگی¬های این اثر تحقیقی و تاریخی، بهره¬ گیری از اسناد و منابع منتشر نشده است. برخی از مطالب این کتاب برای اولین بار است که به چاپ می‌رسد. برای مثال، مندرجات فصل ۱ و ۱۱ (شیخ احمد احسایی و طاهره قره ¬العین)، از جمله مطالبی است که کمتر در کتب دیگر به این گستردگی و تفصیل به آن پرداخته شده است. چاپ سوم کتاب «شیخیه و بابیه در ایران» از سوی موسسه انتشاراتی نگاه منتشر شده است.(خبرگزاری مهر در: http://www.mehrnews.com/news/3878151 )
148- لیست 200 پایان نامه با موضوع امام علی(ع)
مرکز تحقیقات امام علی(ع) از نهادهای وابسته به پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی است. اهداف این مرکز شناسایی سیره‌‌ نظری و عملی امام علی(ع) در ابعاد اجتماعی، به معنای عام آن و عرضه ابعاد اجتماعی سیره نظری و عملی امام علی(ع) به جامعه بشری به منظور حرکت به سوی جامعه علوی ذکر شده است. در سایت این مرکز لیست 200 پایان نامه با موضوع امام علی(ع)، موجود در کتابخانه مرکز تحقیقات امام علی(ع) پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، آمده است.(جهت اطلاع بیشتر ر.ک: مرکز تحقیقات امام علی(ع) در: http://www.ihcs.ac.ir/Pages/Features/Home.aspx?wid=35 )
149- دین و سیاست از منظر امام رضا (ع)
کتاب «دین و سیاست از منظر امام رضا(ع)» تالیف رضا وطن‌دوست از سوی بنیاد پژوهش‌های اسلامی راهی بازار نشر شد. عملکرد سیاسی امام رضا(ع) و تدبیر الهی آن حضرت در برابر حکومت عباسی و نقشه‌های حیله‌گرانه مامون، موضوع محوری این کتاب است. «کلیات»، «دین و سیاست در اسلام»، «دین و سیاست در اندیشه سیاسی امام رضا(ع)»، «امامت و رهبری در نگرش سیاسی امام رضا(ع)»، «امام رضا(ع) و دعوت سیاسی به ایران»، «سیاست مدبرانه امام رضا(ع) در برابر سیاست مامون»، «تحلیلی بر عهدنامه ولایتعهدی»، «آثار سیاسی - فرهنگی حضور امام رضا(ع) در ایران»، «مبارزه امام رضا(ع) با انحراف‌های فکری» و «غروب غریبانه و دیدگاه‌ها نسبت به شهادت امام رضا(ع)» فصل‌های ده‌گانه کتاب حاضر هستند. نخستین چاپ کتاب «دین و سیاست از منظر امام رضا(ع)» در 415 صفحه با شمارگان 500 نسخه راهی بازار نشر شده است.(خبرگزاری مهر در: http://www.ibna.ir/fa/doc/book/244280 )
150- تحلیل رفتار خوارج از منظر نهج‌البلاغه
کتاب «تحلیل رفتار خوارج؛ با رویکرد به نهج‌البلاغه» تالیف مریم یزدانی جزی، از سوی انتشارات «دلیل ما» روانه بازار نشر شده است. این کتاب در 312 صفحه منتشر شده و در آن نویسنده در سه فصل ضمن مروری بر تاریخچه خوارج(از آغاز پیدایش تا پایان خلافت اموی)، به موضع امیرالمومنین علی(ع) در برابر خوارج و نقد و بررسی دیدگاه‌های کلامی - فقهی خوارج پرداخته است. تاثیر علل و عوامل عام و خاص در شکل‌گیری و پیدایش خوارج، روشنگری و بیان دیدگاه درست در برابر افکار خوارج، مسامحه در برابر رفتارهای نادرست خوارج نسبت به شخص امام علی(ع)، قاطعیت در برابر ناامنی خوارج و جنگ‌طلبی آنان، نام‌های جنگ‌افروزان نهروان و شمار فرقه‌ها و انشعاب‌ها از جمله مهم‌ترین محورهایی است که نویسنده در این کتاب مورد بحث قرار داده است.(خبرگزاری کتاب در: http://www.ibna.ir/fa/doc/tolidi/244164 )
151- نسخ کتاب خطی و چاپ سنگی از محقق حلی
2هزار نسخه کتاب خطی و چاپ سنگی از «محقق حلی»در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. ابوالقاسم جعفر بن حسن بن یحیی بن سعید حلی، فقیه، اصولی و شاعر بزرگ شیعه در قرن هفتم و مشهور به «محقق حلی» و «محقق اول» است؛ مجموعه ارزشمندی از آثار وی در قالب بیش از 740 نسخه نفیس خطی، 1260 نسخه چاپ سنگی، 135 نسخه چاپی و 14 نسخه دیجیتالی، در گنجینه کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. از جمله ی این آثار می توان به «شرایع الأسلام فی مسائل الحلال و الحرام»، «المختصر النافع فی فقه الأمامیه»و «رساله جعفریه» اشاره کرد.(جهت اطلاع بیشتر ر.ک: سازمان کتابخانه ها- موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی در: http://library.aqr.ir/portal/home/?news/436734/439920/1124827/2 )
152- نخستین دایره ‌المعارف شیعه
مجالس المومنین اثر قاضی شهید نورالله شوشتری بدون شک، نخستین دایرة‌المعارف شیعی، و یا نخستین تاریخ تشیع دقیق و عالمانه و منظم به شمار می آید. قاضی نورالله شوشتری(م 1019) یکی از نویسندگان بسیار خوش ذوق، صاحب سبک، خلاق و مبتکر و از جهاتی از زمان خود جلوتر است. غالب آثار وی نیکوست و از او چهره یک شیعی متدین، اما در عین حال معتدل را نشان می دهد. مجالس المؤمنین یک شاهکار تاریخی به حساب آمده و از جهات مختلف، اثری کاملا بدیع در حوزه تاریخ تشیع با تقسیم بندی های دقیق، رویکرد کاملا مشخص و تعریف شده و اطلاعات قدیم وجدید است. درباره مذاهب، بحث طبقات نگاری همیشه وجود داشت. مثلا طبقات شافعی ها، یا حنفی ها، و... اما مجالس المومنین، درست مثل آثاری که در عصر جدید در تاریخ نگاری باب شد، یک تاریخ به معنای واقعی است. به سخن دیگر، یک شعور علمی پشت سر تألیف این اثر است، یک تعریف مشخص از شیعه و تشیع که ممکن است برخی آن را نپذیرند، اما قاضی نورالله می داند که چه تعریفی دارد و آن را چگونه باید توضیح دهد و مستند کند. این اثر، نخستین اثر در حوزه تاریخ تشیع، حتی به معنای امروزی آن است که البته در دیروز نوشته شده است می توان آن را اثری دایره المعارفی هم در حوزه تشیع دانست. بخش جغرافی، رجال و دیگر موضوعات آن، ما را با فرهنگ و تاریخ شیعه آشنا می کند. این کتاب، در میان شیعیان، مقبولیت عام یافت و نسخه های فراوانی از آن استنساخ شد؛ یک بار در دو جلد، و بار دیگر، در سالهای اخیر در هفت مجلد توسط محققان بنیاد پژوهشهای اسلامی منتشر شده است. تقسیم بندی درونی این کتاب، از باب اشتمال آن بر تمامی آنچه که این اثر را به عنوان اثری عالمانه در تاریخ تشیع یا دایره المعارف شیعی نشان میدهد، بسیار جالب است. بحث از جغرافیای شیعه و توجه دادن به این که تشیع در کدام یک از بلاد اسلامی از قدیم تا روزگار او بوده، حتی برخی از روستاها و قرای شیعه مانند دوریست یا همین طرشت تهران، در این بخش گزارش شده و اطلاعات مربوط بر اساس منابعی که در اختیار او بوده در آن درج شده است. تشیع در میان قبایل عرب، فصل دیگری از کتاب است: ربیعه و مذحج و خزاعه و بسیاری از طوایف دیگر. رجال برجسته شیعی در بخش دیگری آمده است. قسمی خاص به متکلمان و محدثان و فقیهان و مجتهدان معروف اختصاص یافته و شرح حال آنان درج شده است. تشیع در میان صوفیه بخش دیگری از کتاب است، امری که برخی را بر آن داشته است تا قاضی را متهم کنند بی دلیل شماری از بزرگان صوفیه را در زمره شیعه قلمداد کرده است. لاجرم باید دانست که در تعریف قاضی از تشیع باید این ملاحظه را ملحوظ داشت که علائق صوفیانه و تشیع که طی دو سه قرن پیش از عصر قاضی با یکدیگر ممزوج شده بود، به علاوه اصل تقیه، و پنهان کاری شیعیان، نیز این زمینه را فراهم کرده که اگر نشانی یافت، اظهار تسنن او را حمل بر تقیه نماید. وزاری شیعی، بخش دیگری از کتاب است. چهره های برجسته ای که در بسیاری از دولت ها، از جمله عباسیان و سلجوقیان بودند و غالبا از اهالی شهرهای شیعه مانند کاشان و قم و حتی منتسب به بسیاری از روستاهای شیعه بودند. شعرای شیعه، بخشی عرب و بخش دیگر عجم، از مباحث مهم دیگر قاضی است. قاضی در خاتمه کتاب مجالس نکاتی را یادآوری کرده که جالب است. یکی از این موارد، اشاره به اقتباسات دزدانه از کتاب است که وی نسبت به آن هشدار می دهد. نکته دیگر، دقت در تصحیح کتاب بر اساس نسخه های درست است که به نظر وی، باید مانع از رسوخ کلمات غلط و ناصواب در آن شود. یک نکته دیگر اشاره به این است که با این اثر خواسته است پاسخ کسانی را بدهد که به خاطر ظهور دولت صفوی، گسترش تشیع را از روی اجبار می دانند، در حالی که وی کتابش را به دوره پیش از آن اختصاص داده تا نشان دهد چنین نبوده است. و نکات دیگر.(رسول جعفریان؛ کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران در: http://historylib.com/index.php?action=article/view/1716 )