تازه ها و پاره های شیعه شناسی(8)
دکتر سید مسعود شاهمرادی
98- دو رساله دکتری در موضوع تاریخ کلام امامیه
دو رساله دکتری با موضوع تاریخ کلام تشیع امامی در دانشگاه ادیان و مذاهب به انجام رسیده اند. رساله اول با عنوان «تطورات کلام امامیه در بغداد از آغاز غیبت صغری تا افول آل بویه» توسط سیدعلی حسینی‌زاده خضرآباد انجام شده است. در چکیده این پایان نامه آمده است: «پس از افول مدرسه کلامی کوفه در اواخر قرن دوم هجری و در پی فترتی چند دهه‌ای، کلام امامیه بار دیگر از اوایل غیبت صغرا به آرامی نشاط و پویایی خود را باز یافت. علاوه بر متکلمان بنام نوبختی، معتزلیان شیعه‌شده‌ای مانند ابن‌قبه رازی و ابن‌مملک و همچنین متکلمان امامی کمتر‌ شناخته‌شده‌ای مانند ابو‌الاحوص بصری و ابن‌جبرویه با تالیف آثار مدون کلامی و تربیت شاگردان و ارائه یک دستگاه نوین کلامی، مدرسه کلامی جدیدی را پایه گذاری کردند. این مدرسه کلامی امامی در عصر شیخ مفید و سید مرتضی به اوج شکوفایی خود رسید و تا قرن‌ها هیمنه خود را بر کلام امامیه حفظ کرد . مدرسه کلامی بغداد را می‌توان به دو دوره تاریخی تقسیم کرد که هر دوره شاخصه‌های خاص خود را داراست. دوره اول حدود یک قرن از نیمه دوم قرن سوم یعنی اندک زمانی قبل از غیبت صغرا تا پایان نیمه اول قرن چهارم و دوره دوم نیز نزدیک به یک قرن از شیخ مفید آغاز و تا افول دولت آل بویه ادامه یافت. نمایندگی کلام امامیه در دوره اول بغداد برعهده جریان‌هایی ‌تقریباً موازی، چون معتزلیان شیعه‌شده، نوبختیان و شاگردان‌شان و همچنین متکلمان امامی کمتر‌شناخته‌شده‌ای چون ابن‌جبرویه، ابو‌‌الاحوص و ثبیت بن‌محمد بود. در دوره دوم، جریان‌های موازی و تشتت آراء بین متکلمان امامی با ورود شیخ مفید و سید مرتضی در عرصه نظریه‌پردازی کلام امامیه کم‌رنگ شد و آنان به ترتیب نمایندگی انحصاری کلام امامیه را در اختیار گرفتند. این گروه با حفظ اصول و عناصر اصلی تفکر امامیه و ارائه یک دستگاه نظام مند از معرفت شیعی به گسترش اندیشه امامیه کمک شایانی کردند. از سوی دیگر، مهمترین شاخصه مشترک جریان‌های مدرسه کلامی بغداد، دور شدن تدریجی از مدرسه کلامی امامیه در کوفه در محتوا و روش کلامی و نزدیکی به دستگاه کلامی معتزله است. البته میزان و چگونگی این واگرایی در هر یک از این جریان‌ها و حتی شخصیت‌های کلامی این مدرسه متفاوت است. در این رساله جریان‌ها، شخصیت‌ها و تراث کلامی مدرسه کلامی امامیه در بغداد بررسی گردیده و ضمن مقایسه مهمترین اندیشه‌های متکلمان در هر یک از جریان‌های مدرسه بغداد با امامیه در دوران حضور، عوامل واگرایی این مدرسه از کلام دوران حضور و همگرایی آن با دستگاه کلامی معتزله، مورد تحلیل و تبیین قرار می‌گیرد. این پژوهش نشان می‌دهد کلام امامیه پس از دوران حضور در شرایط خاص سیاسی و فرهنگی، با هوشمندی و ابتکار عمل، به یک الگوی تفکری جدید روی آورد و با بهره‌گیری از ظرفیت های کلام معتزلی که در آن عصر غلبه یافته بود، به بسط اندیشه شیعی کمک کرد. این حرکت که از قرن چهارم با دقت و عمق بیشتری شروع شد، در حقیقت استراتژی حضور اقلیت شیعی در جامعه اکثریت است که بر اساس آن متکلم امامی راهی ندارد مگر این که با پذیرش ادبیات کلام رسمیت یافته معتزلی دستگاه کلامی خود را ارائه کند». رساله دوم نیز با عنوان « تطور معنا و منزلت عقل در کلام امامیه تا نیمه قرن پنجم» توسط محمدجعفر رضایی انجام یافته است. در چکیده این پایان نامه آمده است: «یکی از مسائل مهم در تاریخ کلام اسلامی بحث از معنا و جایگاه عقل است وپذیرش یا رد عقل به عنوان یکی از منابع دینی تأثیر بسیاری در یک نظام اعتقادی خواهد داشت. در این رساله سرگذشت مسئله عقل در دوران نخستین (تا نیمه قرن پنجم) در امامیه با توجه به دو نقطه عطف شکل‌گیری متکلمان در اواخر سده اول و تعاملات کلام امامیه و معتزله از اواخر سده چهارم بررسی شده است. در فصل نخست نشان داده شد که قرآن و روایات نخستین (قرن نخست) به جنبه‌های معرفتی عقل توجه نشان داده و مسلمانان را به تعقل فراخوانده‌اند. از اواخر سده اول با ظهور متکلمان نخستین تحولات در ‌عقل‌گرایی امامیه محقق شد. در مسئله وجودشناسی هرچند محدثان عقل را جوهری مستقل از انسان می‌دانستند، ولی متکلمان صرفاً عقل را ابزاری در انسان برای معرفت می‌دانستند. در مسئله رابطه عقل و منابع وحیانی هرچند همه امامیه در این دوره به حجیت توأمان عقل و امام (عقل در کسب معرفت نیازمند وحی و تعالیم امامان است. البته این نیازمندی از نوع «تنبیه به شیوه و کیفیت استدلال» است و نه «تعلیم و آموزش») معتقد بودند، ولی محدثان صرفاً از عقل برای فهم معارف وحیانی بهره می‌بردند و متکلمان امامیه افزون بر فهم و استنباط معارف دینی، برای تبیین و نظریه‌پردازی برون‌متنی معارف دینیو دفاع از اندیشه‌های خود در برابر مخالفان نیز از عقل استفاده می‌کردند. در بحث رابطه عقل و معرفت نیز هرچند محدثان و بسیاری از متکلمان معرفت را اضطراری می‌دانستند و معتقد بودند که خداوند معرفت را در قلب انسان قرار می‌دهد و عقل انسان با عقلانی یافتن‌شان به آنها اقرار می‌کند؛ ولی بنا به دیدگاه هشام بن حکم و شاگردانش این معرفت پس از استدلال بالفعل می‌شود. از نیمه‌های سده سوم تعاملات کلام امامیه و معتزله زمینه تحولات بعدی در مسئله عقل را فراهم نمود. هرچند عالمان امامیه در مدرسه قم مانند کلینی و صدوق با احیای اندیشه‌های کلامی مدرسه کوفه و تعاملی حداقلی با معتزله سعی کردند در برابر این جریان ایستادگی کنند، ولی دانشمندان امامیه در مدرسه بغداد گام‌های مهمی در نزدیک کردن کلام امامیه و معتزله برداشتند. در بحث وجود‌شناسی عقل هرچند شیخ مفید همچون متکلمان مدرسه کوفه عقل را عرضی می‌دانست که خداوند در وجود انسان‌ها قرار داده و به وسیله آن انسان امور استنباطی را می‌فهمد و خوب و بد را تشخیص می‌دهد، سید مرتضی و دیگر شاگردانش همچون معتزلیان عقل را صرفاً مجموعه‌ای از علوم بدیهی دانستند که پایه اولیه استدلال‌های کلامی و تشخیص حسن و قبح است. در مباحث معرفت‌شناسی عقل عالمان مدرسه کلامی بغداد (اگر حسن بن موسی نوبختی را نادیده بگیریم) با پذیرش نظریه اکتسابی بودن معرفت و رد معرفت اضطراری و همچنین وجوب نظر ارتباط نزدیک‌تری با معتزله پیدا کردند. در این بین شیخ مفید در بحث رابطه عقل و وحی همچنان مانند پیشینیان خود می‌اندیشید و با معتزله مخالفت می‌کرد. این در حالی است که سید مرتضی در این بحث اندیشه‌های استاد خود را به نقد کشید و همچون معتزله عقل را بی‌نیاز از وحی دانست. در همه این مباحث ابوالفتح کراجکی با شیخ مفید همراهی کرد، در حالی که دیگر شاگردان مفید اندیشه او را کنار گذاشته و با سید مرتضی همراه شدند. (دانشگاه ادیان و مذاهب در 6107 و 6102/http://urd.ac.ir/fa/cont)
99- یادداشت های تاریخی از روزگار صفوی
کتاب «یادداشت‌های تاریخی از روزگار صفوی: وقایع سال‌های 892-1042 هجری قمری» برگرفته از نسخه‌ای با عنوان «یادداشت‌های تاریخی» می‌باشد که به کوشش رسول جعفریان تصحیح شده است. مصحح اظهار می‌دارد که عنوان «یادداشت‌های تاریخی» همان است که کسی روی نسخه 20197 ملی نوشته، گرچه جایی در متن چنین نامی یا نام دیگری نیامده است. این نسخه درباره روزگار صفوی از سال 892-1042ق. است که شواهد نشان می‌دهد کسی در همان روزگار آن را فراهم آورده است. فرضیه دیگر آن است که کسی اوراقی را بدست آورده که مثلا تا یک دوره خاص بوده و او اطلاعات سال‌های جدید را بر آنها افزوده است. نگارش وقایع از سال 987 به بعد کوتاه تر و بسیار خلاصه و بسا ارزشمندتر است؛ از این رو به نظر می رسد، نویسنده معاصر دوره شاه عباس اول و شاه صفی است. در هر صورت نویسنده سعی کرده به اجمال رویدادهای مهم این دولت را با تمرکز روی سلاطین صفوی، جنگها، و تحولات مهم سیاسی و گاه نکات دیگر که از نظر او اهمیتی داشته، ثبت کند.کتاب «یادداشت های تاریخی از روزگار صفوی: وقایع سال های 892-1042 هجری قمری» توسط انتشارات مورخ منتشر شده است.
100- هفتاد اعتقادنامۀ شیعی از قرن دوم تا دهم هجری
کتاب «عقیدة الشیعة: تأصیل و توثیق من خلال سبعین رسالة اعتقادیة من القرن الثانی لغایة القرن العاشر الهجری» (محمدرضا انصاری قمی؛ قم: دارالتفسیر، چاپ اول، زمستان 1394ه- / 2016م.) مجموعه‌ای از هفتاد متن است که توسط فقیهان و متکلّمان شیعه دربارۀ مهم‌ترین باورهای دینی نوشته شده است. بیش از نیمی از این متون برای نخستین بار است که تصحیح و منتشر می‌شود. این متون از نظر موضوع به هم شبیه‌اند، اما از نظر زمان، مکان و زبان متفاوت‌اند. دو متن از این هفتاد متن از سدۀ دوم و سوم و باقی از سده‌های بعدی است. نویسندگان‌شان در سرزمین‌هایی پراکنده از خراسان تا شامات می‌زیسته‌اند. نوشته‌ها گاه کوتاه و گاه بلندند و تعدادی فارسی‌ و اغلب عربی‌اند. برخی به نظم و باقی به نثرند. برخی از زمانِ تألیف، عنوانِ «رساله» را بر خود داشته‌اند و برخی بخشی از کتابی بوده‌اند و اکنون به صلاحدیدِ گردآورنده جدا شده و در اینجا آمده‌اند. گردآورنده هدف خود را از تدوین این کتاب، «تأصیل و توثیقِ» باورهای شیعی دانسته و کوشیده است با فراهم آوردن و تصحیحِ متونی از پیش از دورۀ صفوی و متونی از اوایل دورۀ صفویه نشان دهد که اصول دین و مذهب شیعی از ابتدا تا کنون در یک راستا بوده است.گردآورندۀ این کتاب حجت الاسلام محمدرضا انصاری قمی روحانی و پژوهشگری ایرانی است که پیش از این کتاب کهنِ «تاریخ قم» و چندین کتاب و رسالۀ دینی را تصحیح و منتشر کرده و از نویسندگان دایرة المعارف تشیع و دانشنامۀ جهان اسلام است. به نظر می‌رسد که پیش از وی کسی متن کامل این تعداد از اعتقادیه‌های شیعی را یکجا فراهم نیاورده است. دراین کتاب، بیش از پنجاه متن تصحیح هموست که بر اساس دستنویس‌هایی از کتابخانه‌های قم، تهران، مشهد، تبریز و نجف صورت گرفته است که برخی از دهۀ هفتاد تا کنون در مجموعه‌ها و مجلات پراکنده منتشر شده است، اما سی و هفت متن تازه است و برای نخستین بار چاپ می‌شود. متونی هم که تصحیح دیگران است یا در مجموعه کتاب «میراث اسلامی ایران» منتشر شده یا بخشی نیمه‌مستقل در کتابی چاپی بوده که به دلیل ارتباط موضوعی در این مجموعه آمده است. ساختار کتاب از این قرار است: با پیش‌درآمدی حدوداً چهل صفحه‌ای تحت عنوان «تقدیم» (=مقدمه) با موضوع تاریخ تشیع آغاز می‌شود. سپس هفتاد متنِ کهن به ترتیبِ تاریخِ درگذشتِ نویسندگان آورده شده و پیش از هر متن، مقدمه‌ای کوتاه (یک تا سه صفحه) آمده است. در اینجاست که گردآورنده - مصحّح گرامی دربارۀ نویسنده، مترجم یا ناظم متن، منابع متن، تصحیح آن و ... توضیح می‌دهد. در پایان نیز نام متون، نویسندگان و سال یا سدۀ درگذشت آنها فهرست شده است.گردآورندۀ گرامی تمامی متون فراهم آمده در این کتاب را «رسالۀ اعتقادی» می‌نامد؛ زیرا به جز یک مورد، تمام آنها نوشته‌هایی کم‌وبیش کوتاه و مستقل‌اند که توسط بزرگان دین و به منظور آگاهی دیگران از مفاهیم اساسیِ دین نوشته شده‌اند. آن یک مورد هم گزارش گفتگوی یکی از امامان شیعه با یک صحابی پیرامون همین موضوع است (رسالۀ دوم، عرضۀ ایمان حضرت عبدالعظیم بر امام هادی علیه السلام). گردآورنده در پیش‌درآمد کتاب می‌نویسد که یکی از ملاک‌های او در گزینش این رساله‌ها، فقیه و امامی بودن نویسندۀ متن است و ضمن احترام به آرای فلاسفه، محدثان و مفسّران، آرای آنان را آرای رسمی مذهب شیعه نمی‌داند. وی همچنین می‌افزاید که از ذکر آرای عارفان و صوفیان - هرچند شیعی - و نیز آرای غلات، عوام و آرای شاذّ برخی فقها خودداری کرده است تا این مجموعه آینه‌ای از آرای پذیرفتۀ علمای شیعه باشد. با بررسی کتاب می‌توان دریافت که گردآورنده تلاش کرده است تا همزمان به دو هدف اصلی دست یابد: نخست، معرفی چندین اعتقادنامه که تعدادی را خود تصحیح کرده است. دوم نشان دادنِ تبار اعتقادات شیعه و رساندن آن به زمان اهل‌بیت(ع)، به ویژه در برابر کسانی که تشیع پیش از صفوی را از تشیع نخستین (تشیع علوی) جدا پنداشته‌اند. وی علاوه بر این دو هدفِ اصلی کوشیده است که با رساندن شمارِ متون به هفتاد (ولو با دو بار شمردنِ اصل و ترجمۀ یک متن یا صورتِ نظم و نثر یک اثر) بر زیبایی و تأثیرگذاری کتاب بیفزاید.(رجوع کنید به: کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران در: 1703http://historylib.com/index.php?action=article/view/) 101- بایسته های شیعه پژوهی همایون همتی در نوشتاری تحت عنوان « بایسته های شیعه پژوهی» به بیان نکاتی چند در این زمینه پرداخته است. خلاصه ای گفتار او چنین است: «امروز و در جهان معاصر غیر از رویکردهای سنتی رایج در حوزه ها، شیعه شناسی را با روش های جدید علمی و به یاری دانش های اجتماعی جدید در دانشگاه های غربی مطالعه می کنند و به آن "شیعه شناسی" گفته می شود. شیعه شناسی که امروز به صورت دانشی مستقل و گسترده درآمده است در آغاز بخشی از "مطالعات اسلامی" یا "مطالعات دینی" بود.جایگاه مطالعاتی رشتۀ "مطالعات شیعی" یا "شیعه شناسی" در واقع در دل رشتۀ ادیان یا مطالعات دینی است و امروز بخشی از رشتۀ "اسلام شناسی" به شمار می رود. محققان، آیین شیعه را از منظرهای گوناگون فلسفی، کلامی، عرفانی، سیاسی، جامعه شناختی و تاریخی مورد تحقیق قرار داده اند و تنها به فقه یا تفسیر قرآن بسنده نکرده اند. بدینسان انواعی از "شیعه شناسی" ها پدید آمده است. با این همه باید اذعان کرد که هنوز در مراحل نخستین تحقیقات علمی، آکادمیک و دانشگاهی دربارۀ شیعه هستیم. عالمان دینی و مدرسان حوزه ها از قرن ها قبل همواره از طریق تدریس و تألیف به نشر معارف شیعی پرداخته اند ولی با این همه هیچگاه مطالعات شیعی یا شیعه شناسی به عنوان رشته ای مستقل در حوزه های ما مطرح نبوده است شاید به این دلیل که معارف شیعی، متن و اساس همۀ دروس و آموزش ها و مواد درسی در حوزه ها را تشکیل می داده و بنیان همۀ بحث‌ها بوده است و شاید نیازی احساس نمی شده که به شکل رشته ای متمایز و مستقل تدریس شود. ولی در زمان ما با رویکردهای جدیدی در دانشگاه‌های غربی به مطالعۀ مذهب شیعه می پردازندکه در گذشته سابقه نداشته است. به علاوه غربیان متون خطی زیادی را از معارف شیعی و در رشته های مختلف تصحیح و نشر داده اند. بر پایۀ این مطالعات جدید دیدگاه ها و نظریه های جدیدی هم در مورد معارف شیعی پدید آمده است که گاه آمیخته با نواقص و کاستی هایی است و نیاز به نقد و بررسی دارد. نمی توان و نباید از این دیدگاه بی خبر بود. هم در آثار عالمان اهل سنت و هم در آثار وهابیان و نیز در آثار خاورشناسان و اسلام شناسان اروپایی تئوری های مختلفی در مورد خاستگاه پیدایش و بنیانگذار تشیع مطرح شده که همه مخدوش و مردودند و نیاز به نقد و بررسی و تصحیح دارند. توضیح تفاوت‌های "مکتب کلامی شیعه" که همان مکتب کلامی اهل بیت (ع) است با مکتب کلامی معتزله و اشاعره، ماتُریدیه و مُرجئه و کرّامیه و ... نیز از دیگر بایسته های پژوهشی است تا اصالت این مکتب به خوبی روشن گردد. معرفی سهم شیعیان در تأسیس و شکل گیری علوم اسلامی نیز از عواملی است که هویت ممتاز و متمایز شیعه را به خوبی تثبیت می کند و بسیاری از تهمت ها را از دامن آن می زداید. همچنین نیاز به تحقیقات جدید در مورد فرقه های شیعی هست و آنچه در بسیاری از کتاب های گذشتگان آمده کافی و دقیق نیست به علاوه تحولات جدید و معاصر در آنها لحاظ نشده از این رو نیاز به پژوهش های تازه تر هست. به خصوص با توجه به انتشار بسیاری از متون کهن و تصحیح نسخه های خطی علوم اسلامی و تحقیقات نوین محققان اروپایی می توان از منابع جدید و گسترده ای بهره گرفت که در گذشته در دسترس نبوده است. مهم ترین کارهایی که لازم است در حوزه شیعه شناسی و معرفی علمی مذهب شیعه انجام پذیرد بدین قرار است: بررسی علمی تاریخ شیعه و تدوین آن، تدوین و صورت بندی جدید و امروزین اعتقادات شیعی و عرضه داشت آکادمیک آن با رویکردهای جدید و مقایسه ای، مطالعات جامعه شناختی و مردم شناختی درباره جوامع شیعی معاصر، تحقیق در مورد مفاهیم شیعی با رویکردهای جدید و مقایسه ای، تأسیس رشته تخصصی شیعه شناسی در حوزه و دانشگاه و ارتقاء و گسترش دپارتمان های مطالعات شیعی موجود، راه اندازی و ارتقای نشریه های ادواری ترویجی و تخصصی حوزه شیعه شناسی، تدوین دیکشنری های یک جلدی به زبان های مختلف در مورد مذهب شیعه، تصحیح و ویرایش جدید و نشر متون اصلی شیعه، نقد کارهای شیعه شناسان غیر مسلمان، رصد و پایش مستمّر تحقیقات و فعالیت های مراکز شیعه شناسی در جهان، شناسایی و معرفی مراکز فعّال شیعه شناسی در جهان (به ویژه دانشگاه های آکسفورد، هاروارد، پرینستون، برلین)، رصد، نقد و ارزیابی نوشته های ضد شیعی وهّابیان، سنّی ها، مسیحیان و یهودیان، تهیه متون درسی مناسب در رشته های کلام، عرفان و فلسفه شیعه، نگارش تحلیل و تفسیر بر آموزه ها و باورهای شیعی به زبان امروز، تصحیح و نشر نسخه های خطی متون شیعی، فعال سازی نهادهای شیعی مانند مجمع جهانی اهل بیت، مرکز شیعه شناسی، مرکز تخصصی امامت و... ، پاسخ گویی عالمانه به شبهات و اشکال های مخالفان شیعه، ترجمه آثار مفید در مورد شیعه از زبان های دیگر به فارسی، ترجمه متون، منابع و آثار مفید شیعی به دیگر زبان ها، تلاش برای تأسیس کرسی های شیعه شناسی در خارج از کشور، تربیت محققان ورزیده و چند زبانه در حوزه مطالعات شیعه، تربیت مبلغان توانا و روزآمد، تدوین تاریخ برای همه علوم شیعی (کلام، عرفان، فلسفه، تفسیر، فقه، اصول، حدیث و رجال)، نگارش نقدهای عالمانه بر متون کلاسیک و کهن در مورد فرق و مذاهب یا ملل و نحل و آنچه در مورد شیعه در آنها نقل شده است (مثل الملل و النّحل شهرستانی، دبستان المذاهب، الفرق بین الفرق عبدالقاهر بغدادی، الفصل إبن حزم اندلسی و ...) (دانشگاه ادیان و مذاهب در: 6069/http://urd.ac.ir/fa/cont) 102- برخی آثار منسوب به امام صادق(ع) آثار بسیاری به امام صادق علیه السلام نسبت داده شده است . سید محسن امین تعداد ۲۴ کتاب و رساله به آن امام منسوب دانسته و می گوید : دلیل موثقی بر تألیف چنین آثاری از آن حضرت وجود ندارد و اکثر آنها را شاگردان امام به نقل از ایشان تألیف نموده‌اند و یا اینکه برخی از شیعیان گفتارهای امام را جمع‌آوری نموده و به آن حضرت نسبت داده اند. برخی از این آثار عبارتند از: «خواص القرآن الکریم یا منافع القرآن» که نسخه ای از این کتاب به شماره ۷۳۶۵ در کتابخانه ظاهریه دمشق موجود است و استنساخ آن متعلق به قرن هشتم هجری قمری است و نیز نسخه‌ای دیگر از همان کتاب به شماره ۹۵۹۴ در همان کتابخانه وجود دارد ، ولی ناقص است. این کتاب که در آغاز آن به امام صادق علیه السلام نسبت داده شده است ، مجموعه‌ای از روایات امام در منافع قرآن‌کریم می‌باشد که پس از نیمه دوم قرن چهارم تالیف شده است. در این کتاب بسیاری از مطالب از کتابی به نام «کشف‌السرالمصون و العلم المکنون فی شرح خواص القرآن الکریم و منافعه» نوشته ابوعبدالله محمد بن احمد بن سعید تمیمی (زنده به سال ۳۹۰ ه) اقتباس شده است و نام تمیمی در این کتاب (منافع القرآن الکریم) چندین بار ذکر شده است . علاوه بر دو نسخه مذکور نسخه‌هایی در گوته به شماره ۳/۱۲۵۶ و واتیکان سوم به شماره ۴/۱۰۱۴ ولاله‌لی در استانبول وجود دارد که در نسبت آنها به امام ‌صادق علیه السلام شک و تردیدی روا نداشته‌اند .نسخه‌ای از این رساله به خط شعبان بن فاضل که در سال ۱۳۸۴ه استنساخ شده بدست آمده است. این کتاب از جمله آثار سرّی فرقه علویه نصیریه است و در آن مسأله صراط با عقایدی چون تناسخ ارواح و رسخ و مسخ توجیه شده است و احتمال آنکه این کتاب جدیداً نوشته و به امام صادق علیه السلام نسبت داده شده باشد بسیار است؛ «صحائف الامام الصادق(ع)» که نسخه‌ای از این کتاب در ضمن مجموعه‌ای به شماره ۵۳۷۳ در کتابخانه ظاهریه وجود دارد، این کتاب به امام صادق علیه السلام نسبت داده شده است، ولی دلیل موثقی بر این ادعا وجود ندارد؛ «رسالة یعلم منها اختبارات الایام النحسة و الجیدة» که در ۱۲ ورق به شماره ۱۰۰۴۲ در کتابخانه ظاهریه دمشق موجود است و دلیل موثقی نیز بر نسبت این رساله به امام صادق علیه السلام وجود ندارد و دانشمندان شیعه آن را منسوب به امام ندانسته اند؛ «رسالة لجعفر بن محمد الصادق(ع) فی الکیمیاء» که نسخه ای از این کتاب به شماره مجموع ۸۰ { ۲۶ب-۲۹ب} به نسخ ۱۰۱۴ و ۱۰۱۵ه موجود است ، و نیز برو‌کلمان نسخه‌ای دیگر از آن را در کتابخانه نور عثمانیه در ترکیه به شماره ۳۶۳۴ معرفی نموده است ولی سند موثقی بر نسبت این کتاب به امام صادق علیه السلام وجود ندارد و احتمالاً این کتاب نوشته جابر بن حیان می‌باشد که آن را از امام علیه السلام اخذ نموده است؛ «الرسالة المفضیلة و الاتکال علی باری البریة» که قدیمی‌ترین نسخه‌ای که از این کتاب به دست آمده است ، متعلق به سال ۱۳۸۳ به نسخ بدیع آل غانم در پنج ورق می باشد. این کتاب را علویان سوریه به امام صادق علیه السلام نسبت داده اند و از آنجا که حاوی اعتقادات ویژه آنان می‌باشد و افکار باطنی‌گری نصیریان در آن به روشنی دیده می‌شود ، نسبت آن رساله به امام‌صادق علیه السلام صحیح نیست و «الصراط» که نسخه‌ای از این رساله به خط شعبان بن فاضل که در سال ۱۳۸۴ه استنساخ شده بدست آمده است این کتاب از جمله آثار سرّی فرقه علویه نصیریه است و در آن مسأله صراط با عقایدی چون تناسخ ارواح و رسخ و مسخ توجیه شده است و احتمال آنکه این کتاب جدیداً نوشته و به امام صادق علیه السلام نسبت داده شده باشد بسیار است. (مجله کیهان اندیشه ، شماره۴۶ در : موسسه کتاب شناسی شیعه: 4649http://al-athar.ir/home/Content?id= )
103- همایش بین‌المللی «عدالت و اخلاق» در مکتب اهل بیت(ع)
همایش بین‌المللی «عدالت و اخلاق» در مکتب اهل بیت(ع) با تاکید بر سیره و آموزه‌های امام رضا(ع) به همت دانشگاه فردوسی مشهد، روزهای ۲۶ و ۲۷ فروردین سال آینده برگزار می‌شود. محورهای این همایش عبارتند از: منابع بنیادین مفاهیم اسلامی عدالت و اخلاق: «جایگاه و اهمیت منابع دینی در گفتمان مدرن در باب عدالت، نقش وحی و عقل در گسترش اخلاق اسلامی عدالت، تجلّی مفاهیم قرآنی در آموزه‌های امام رضا «علیه السلام» در حوزه عدالت و اخلاق، اخلاق تعامل و نسبت آن با عدالت در آموزه‌های اهل بیت (ع)، عدالت توزیعی در میراث فقهی‌حقوقی اهل بیت (ع)» ؛ قرائت‌های کلامی، فقهی و فلسفی از عدالت و پیامدهای اخلاقی آن: «مبانی کلامی و اعتقادی اخلاق در باب مسئولیت انسانی، پیامد‌ها و لوازم فقهی‌ـ حقوقی عدالت، انتخاب مسئولانه شهروند در محافظت از نظام عادلانه، تأثیر متقابل استنباط¬های فقهی¬ـ حقوقی با عدالت، فلسفه اخلاقی جامعۀ عادلانه، هدف از زندگی انسان: جامعۀ عادلانه» ؛ نسبت گفتمان اخلاق اسلامی و گفتمان عدالت حقوقی: «مبانی و ارزش¬های اخلاقی و الگوهای عدالت، جهانی شدن فرهنگ عدالت در عصر حاضر، منابع و موانع رشد فرهنگ بومی عدالت، مشکلات کاربست عدالت در جامعۀ معاصر، حوزه‌های گوناگون اخلاق کاربردی عدالت در مکتب اهل‌بیت(ع)، اخلاق گفتگو و هم‌زیستی عادلانه در تعالیم امام رضا (ع)، وجوه مهم حیات امام رضا (ع) به‌ مثابه منبع وحدت میان مسلمانان، امکان و تحقق گفتگوی حقیقی بین ادیان، پارادایم رضوی در باب همزیستی، آینده روابط درون‌ادیانی و بین‌ادیانی در جهان اسلامی، حل منازعات مذهبی در آموزه‌های رضوی» ؛ نقش عدالت در تعامل تمدنی اسلام با دیگر تمدن‌ها: «نقش عدالت-محوری در شکوفائی تمدن اسلامی، عدالت به مثابه معیار در ساختار تمدنی اسلام، اخلاق برآمده از عدالت اسلامی در تعامل تمدنی، جایگاه عدالت در همگرائی تمدن¬‌ها، عدالت، شاخصۀ سیاست و حکومت اسلامی، عدالت و تمدن نوین اسلامی مشهدالرّضا(ع)» و خاستگاه وحدت فرهنگی و معنویت اسلامی: «ویژگی‌های عمدۀ شهر مشهد به‌مثابه منابع بالقوۀ وحدت، منابع معنوی و فکری در مشهد در زمینۀ مطالعات اسلامی، مشهد قلب تپندۀ احیای اسلامی صلح‌محور، مفاخر و اندیشمندان مشهدالرضا (ع)». (خبرگزاری بین المللی قرآن در: 3514421http://www.iqna.ir/fa/news)
104- فراز و فرود قزلباشان در دوره ی صفویه
«آثار و پیآمدهای فراز و فرود قزلباشان در دوره ی صفویه» عنوان نوشتاری از فریدون شایسته است. در این نوشتار به بررسی مواردی چون: «چگونگی ارتباط قزلباشان با خاندان شیخ صفی الدین اردبیلی»، «روند ارتباط قزلباشان با خاندان صفویه(از آغاز پادشاهی شاه اسماعیل یکم تا آغاز پادشاهی شاه عباس یکم)»، «قزلباش ها و دوره ی سلطنت شاه عباس یکم» و «قزلباشان و جانشینان شاه عباس یکم» پرداخته شده است. گزیده از از این نوشتار چنین است: از زمان شیخ صفی الدین اردبیلی، برخی از کسانی که مرحله های طریقت صوفی را طی کرده بودند، به عنوان خلیفه انتخاب می شدند وسرپرستی ناحیه ای یا گروهی از صوفیان به آنان سپرده می شد. اینان در ناحیه ی خود و عموماً در آناتولی، شام و دیار بکر، به تبلیغ طریقت صفوی و افزایش تعداد مریدان می پرداختند و با تشکیل جلسه های ذکر، قواعد این طریقت را به مریدان می آموختند.گروه های باقیمانده از ترکمانان دوره ی سلاجقه ی آسیای صغیر که بعدها به علویان عثمانی موسوم شدند را بعدها در تاریخ قزلباش نامیدند عنوانی که از سوی دشمنان آنان به آن ها اطلاق شد ... شاه اسماعیل یکم، مانند اجداد خویش، با اعزام خلیفه ها- سرپرستان صوفیان صفوی- به خاک عثمانی، رابطه ی طریقت صوفیانه ی خود را با آنان حفظ و تقویت کرد. علویان عثمانی نسبت به شاه اسماعیل، افزون بر اعتقاد عمیق صوفیانه، به شخص او علاقه ی وافر داشته و قلباً او را دوست داشتند ... شاه اسماعیل یکم، پس از تأسیس حکومت صفویه در تبریز، برای کاهش قدرت قزلباشان ، تصمیم گرفت که از عنصر ایرانی در حکومت خویش بهره گیرد ... در کنار استخدام عنصر ایرانی در دیوان سالاری حکومت صفویه، شکست شاه اسماعیل یکم را در جنگ چالدران از سپاه عثمانی، می توان دو عامل برجسته در تغییر رویکرد متقابل حکومت صفویه و قزلباشان نسبت به یکدیگر دانست ... آغاز دوره ی سلطنت شاه تهماسب یکم، جانشین شاه اسماعیل یکم، با حوادث ناگواری همراه بود که آن حوادث، درگیری بین اُمرا و گروه های عمده ی قزلباش ها بود ... تلاش عمده قزلباش ها از دوره¬ی سلطنت شاه اسماعیل تا آغاز سلطنت شاه عباس یکم، برای ممانعت از سیاست تمرکز گرایی شاهان صفویه و مقابله با سیاست های شاهان صفویه، موجب رنجیده شدن خاطر شاه عباس یکم از امرای قزلباش شده بود. او از همان ابتدا، به فکر تقویت ایرانی ها، گرجی ها و چرکسی ها بود ... شاه عباس یکم، برای کاهش اقتدار قزلباش ها، سپاه شاهسون را از غلامان گرجی، چرکسی و لزگی ترتیب داد و مرغوب ترین ولایات را که به شکل تیول به سران قزلباش اختصاص داشت، از آنان گرفت و به تأسیس املاک موسوم به خاصه پرداخت. شاه از یکسو، مهم ترین منابع در آمد قزلباشان را از آنان گرفت و این امر موجب کاهش سلطه و اقتدار آنان شد و از سوی دیگر، توانست منبع در آمد قابل توجهی برای پرداخت مواجب ارتش دائمی 40 هزار نفر ه ی خود فراهم سازد. بدین ترتیب می توان گفت که شاه عباس یکم، با ارتقای جایگاه وکیل به وزیر اعظم (اعتماد الدوله) و تشکیل منصب قوللر آقاسی و سپاه شاهسون، به امحای اقتدار و نفوذ فزاینده ی قزلباش ها پرداخت و از آن ها به عنوان یک قدرت سیاسی- نظامی بلا منازع به شدت کاست و سعی کرد که به چند پاره گی قدرت کمک کند و از تکیه به یک عنصر غالب و بدون رقیب احتراز و کناره گیری نماید ... در دوره ی جانشینان شاه عباس یکم، برای حفظ ولایات مرزی، آن ها را به صورت "ممالک" در آوردند. این سیاست، در واقع تجدید نظر در سیاست های شاه عباس یکم بود. سپردن اداره ی نواحی مرزی به قزلباش ها و روی آوردن به سیاست ارضی "ممالک"، نشان می دهد که شاهان صفویه، خود به این تلقی رسیده بودند که قزلباشان بهتر می توانستند از این ولایات دفاع کنند ... از دوره ی سلطنت شاه صفی به جای شاه عباس یکم، به شدت از نفوذ قزلباش ها در صحنه ی سیاست کاسته شد و تنها منصبی که دراختیار آنان قرار گرفته بود، منصب قورچی باشی بود ... در جمع بندی و تحلیل نهایی می توان گفت، اگر چه قزلباشان ها در تشکیل و تأسیس حکومت صفویه و یکپارچه کردن قلمرو آنان در سراسر ایران بسیار کوشش کرده بودند، ولی از دوره ی شاه اسماعیل یکم تا حکومت شاه عباس یکم، آنان با اتخاذ سیاست های افراطی و دسیسه بر علیه کارگزاران دیوانی که همگی از خاندان های ایرانی بر آمده بودند، امکان استقرار یک نظام حکومتی کارآ و مؤثر را از رهبران خود سلب کردند. منازعات درونی قبایل، طی این سال ها، یکی از دلایل عمده ی ضعف صفویان در زمینه ی هدایت سیاست خارجی و استقرار نظم در بخش های شرقی و غربی قلمرو خود به شمار می رود. (کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی در: http://www.ical.ir)
105- شمارۀ دوم نشریۀ صحیفۀ اهل بیت(ع)
نشریۀ صحیفۀ اهل بیت (ع)، شماره دوم، شمارۀ اختصاصی امام حسین علیه السلام، به زودی منتشر می‌شود. صحیفه اهل بیت (ع)، نشریه‌ای علمی ـ تخصصی در زمینه امام شناسی است که به صورت دو فصلنامه منتشر می‌گردد و می کوشد هر شماره از نشریه، تمام یا دست کم بخشی از آن، به شناختِ یکی از معصومان الهی (ع)، اختصاص یابد. فهرست مقالات شمارۀ دوم صحیفه اهل بیت (ع)، به شرح ذیل است: درسهای امامت در زیارتنامهی ابیالفضل العباس (ع)| آیت‌الله شیخ مرتضی فرج‌پور ؛ المشهد الحسینی (ع) وعناوینه الموثوقة من أفضل الشعائر الحسینیة المقدّسة| آیة‌الله السیّد محمّدرضا الحسینی الجلالی؛ حضرت امام حسین (ع)|ادهم روحی فیغلالی، ترجمه: احمد رنجبری حیدرباغی ؛ جلوه‌‌های بلاغی در کلام امام حسین (ع) و اهل‌‌بیت ایشان در قیام عاشورا| نصرت نیل‌‌ساز و مرجان شیری؛ رجعت سیّد الشهدا (ع)در زمان ظهور حضرت مهدی (ع)| محمد معینی‌فر و فاطمه السادات مشیریان؛ کاوشی در معنا و مصداق عبارتِ خامس آل عبا| سیّد محسن موسوی؛ اباعبدالله الحسین (ع) و اباالفضل العباس (ع) در علی نامه (بخش 2-3: جنگ صفین، نبرد با قاسطین)| حسین شهسواری؛ شریف رضی و فنون شعر مرثیه‌ی مشروعیت علوی برای حسین بن علی (ع) در عاشورای سال 391 هجری| سوزانا پینکنی استتکویچ، ترجمه: مظاهر مرامی؛ نگاهی به مرثیه‌‌های مذهبی در ادبیّات کُردی، مرثیه در رثای امام حسین (ع) و شهدای کربلا| سیّد آرمان حسینی آبباریکی؛ چهار سوگ سروده‌ی عاشورایی| عبدالحسین طالعی؛ امام حسین (ع) و کربلا در شعر صائب تبریزی| حجّت معماری؛ سوگ سروده‌‌های کربلایی سهای شیرازی| حسین مسجدی و مهدیه اسدی؛ حسینی پژوهانِ شبه قارّه: سیّد العلماء علاّمه سیّد علینقی نقوی لکهنوی (احوال و آثار)| علی اکبر صفری؛ فاضل بسطامی و ارادتش به حضرت امام حسین (ع)| سید هادی میرآقایی؛ نگاهی به دیوان سیّد هادی آلطعمه، شاعری سه زبانه در آستان حسینی (ع)| معرفت‌الله زارعیان؛ گذری و نظری بر دو کتاب: دانش‏نامه امام حسین (ع) و شهادت‌نامه امام حسین (ع)| مهدی آشتیانی؛ کتابخانه‌ی تخصّصی امام حسین (ع) در یک نگاه| حسین متّـقی؛ گزارشی از دست‌نویس‌های کتاب لهوفِ ابن طاووس| مصطفی صادقی کاشانی؛ شکوفههای حسینی (ع):جُستاری در گونه‌شناسی آثار حسینیِ کودک و نوجوان| الهام بادینلو؛ کتاب‌شناسی سرداران و پیام‌آوران حادثه‌ی غمبار کربلا: زینب کبری (س)، ابوالفضل العباس (ع)، علی‌اکبر (ع)، علی‌اصغر (ع) و رقیه (س)| زهره اخوان مقدم، رضا مرادی ‌‌سحر و سید مجید نبوی؛ سیمای امام حسین (ع) در آئینهی پژوهشهای حوزوی و دانشگاهی: پایان‌‌نامه‌‌های نگارش‌یافته درباره‌ی امام حسین (ع) در ایران ـ2| راضیه سلیمانی، فاطمه ‌یزدان‌‌پناه و معصومه امید؛ بررسی تحلیلی تصاویر التزام امام حسین در محضر حضرت علی (ع): با تکیه بر نقاشی‌های رنگی دورهی قاجار| مصطفی لعل شاطری و ناهید جعفری دهکردی؛ (پایگاه خبری نسخ خطی(بساتین) در: 3891/http://www.manuscripts.ir/fa/center-news)
106- زنان در گفتمان پزشکی دوره صفویه
«زنان در گفتمان پزشکی ایران با تکیه بر دوره صفویه» نوشته بهزاد کریمی منتشر شد. موضوع اصلی این کتاب بررسی و مطالعه موقعیت زنان در پزشکی ایران به‌ ویژه پزشکی عصر صفویه است. مولف کتاب تلاش کرده با استفاده از اندیشه های میشل فوکو، فیلسوف نامدار فرانسوی، داده های پزشکی این دوره مهم تاریخی را مورد مطالعه قرار دهد. در فصل چهارم کتاب که نویسنده آن را «زنان عصر صفوی در گفتمان¬‌های غیرپزشکی» نام نهاده است، موقعیت زنان در گفتمان هایی مانند فقه، ادبیات و هنر بررسی شده است تا زمینه ورود به بحث اصلی در فصل پنجم فراهم شود. عنوان فصل پنجم «زنان در گفتمان پزشکی صفویه» است و نویسنده کوشیده است در آن، با تقسیم‌ بندی و تحلیلِ متون پزشکی به جامانده از این دوران، موقعیت و جایگاه زنان ایرانی را در گفتمان پزشکی ایران تبیین کند. کتاب «زنان در گفتمان پزشکی ایران با تکیه بر دوره صفویه» در 344 صفحه از سوی انتشارات پژوهشکده تاریخ اسلام منتشر شده است.( خبرگزاری کتاب در: 238847/http://www.ibna.ir/fa/doc/book)
107- ملوک شیعه ری و ورامین در دوره ایلخانی
در سده هفتم هجری، ریاست و حکمرانی ری و توابع آن از جمله ورامین را چند تن از رجال یک خاندان سادات علوی حسینی به توارث از یکدیگر برعهده داشته‌اند که در برخی منابع، از آن‌ها به عنوان ملوک ری یاد شده است. آگاهی‌های موجود درباره این خاندان در منابع تاریخی، بسیار اندک و پراکنده است و در واقع می‌توان ملوک ری را یک خاندان ناشناخته به شمار آورد. از میان اجداد این خاندان، احتمالاً نخستین کسی که به ورامین مهاجرت کرد، شخصی به نام «علی کیاکی» بوده که ابن عنبه از وی با عنوان «جدّ ملوک ری» یاد کرده است. در منابع انساب، در نسب علی کیاکی تا امام زین‌العابدین (ع)، اختلاف نظر وجود دارد. هم‌چنین در نسب ملوک ری تا علی کیاکی نیز آشفتگی و اختلاف نظر شدیدی وجود دارد که تشخیص نسب دقیق ملوک ری را با سختی و دشواری مواجه می‌سازد. امروزه شماری از مزارات امامزادگانی که تا کنون در منطقه ورامین باقی مانده، متعلق به افراد این خاندان دانسته شده است. نخستین شخصیت این خاندان که از وی با عنوان «ملک ری» یاد کرده‌اند، فخرالدین حسن فرزند جلال‌الدین محمد بن حسن بن ابی‌زید است. امروزه در روستای «ساران» شهرستان دماوند، در حد فاصل آبسرد به ایوانکی، زیارتگاهی به نام امامزاده سید فخرالدین و سید جلال‌الدین وجود دارد که قاعدتاً باید مدفن فخرالدین حسن و پدرش جلال‌الدین محمد باشد. جانشین فخرالدین حسن، علاءالدین مرتضی بوده است که ابن فوطی از وی با عنوان «علاءالدین ابوالحسن المرتضى بن الحسن بن محمد بن الحسن العلوی الحسینی الرازی ملک الری» یاد کرده و نسبش را تا امام زین‎العابدین (ع) بیان کرده است. گفتنی است برج مقبره تاریخی معروف به «برج علاءالدوله» در شهر ورامین، مدفن علاءالدین مرتضی است که از آثار معماری شاخص دوره ایلخانی در ورامین به شمار می‌آید. درباره فخرالدین حسن فرزند علاءالدین مرتضی، سومین حاکم ری از این خاندان، چندین منبع معاصر یکدیگر آگاهی‌هایی به دست داده‌اند. در منابع تاریخی، نشان چندانی از رجال و شخصیت‌های نسل‌های بعدی این خاندان به چشم نمی‌خورد؛ اما می‌دانیم که نسل ملوک ری تا به امروز ادامه یافته است و گروهی از آنها در دوره‌های بعد به مناطق شمالی تهران امروزی مهاجرت کرده‌اند. ( رجوع کنید به: زیارتگاههای اسلامی در: 812http://islamicshrines.net/?p=)
108- تاریخ شفاهی شیعه از منظر مردم نگاری تصویری
کارگاه آمزشی تاریخ شفاهی شیعه از منظر مردم نگاری تصویری در آبان 1395 در دانشگاه اصفهان برگزار می گردد. این کارگاه توسط قطب علمی مطالعات فرهنگ و تمدن شیعه در آبان 1395 مصادف با ایام سوگواری اربعین حسینی برگزارخواهد شد. این کارگاه سه روزه است و در این سه روز شرکت کنندگان به صورت فشرده - روزی ۷ ساعت- با مبانی کار میدانی در مردم نگاری در این ایام آشنا می شوند. مجری کارگاه دکتر منتظر القائم است و همکاران ایشان نیز دکتر پدرام خسرونژاد و خانم کامنوش خسروانی (دانشجوی دکترای مردمشناسی) می باشند. این کارگاه ویژه دانشجویان دکتری است.
109- معجزه‌گاه‌های منسوب به امام علی(ع) در عراق
«بررسی اعتبار معجزه‌گاه‌های منسوب به امام علی (ع) در عراق» عنوان مقاله ای است که توسط احمد خامه‌یار به نگارش درآمده است. در برخی منابع تاریخی و روایی شیعه، معجزه‌های متعددی به امام علی (ع) نسبت داده شده است. اعتقاد به وقوع این معجزات در مکان‌هایی خاص، موجب شده تا بعدها در این مکان ها زیارتگاه‌هایی ایجاد شود که در این نوشتار، از آنها با عنوان معجزه‌گاه‌های امام علی (ع) یاد شده است. در کشور عراق، شماری از این دست زیارتگاه‌ها وجود دارد که مهم‌ترین آنها عبارت است از: «مشهد الشمس» در حلّه، «زیارتگاه جمجمه» در بابِل، «مسجد براثا» در بغداد، و «قطّاره» امام علی (ع) نزدیک کربلا. در این مقاله، ضمن معرفی مختصر هریک از این چهار معجزه‌گاه، تلاش شده است تا با تحلیل و مقایسه اقوال و روایات نقل شده در منابع روایی متقدّم شیعه در باب معجزات امام علی (ع) و محل وقوع آنها، میزانِ اعتبار این معجزه‌گاه‌ها و انطباق آنها با این روایات بررسی شود. نتایج این بررسی نشان می‌دهد که در این منابع، تناقضات و اختلافات شدیدی در محل وقوع معجزاتی که مبنای شکل‌گیری این زیارتگاه ها بوده است، وجود دارد، به گونه‌ای که غالباً انطباق موقعیت جغرافیایی آنها را با اقوال و روایات موجود، با مشکل مواجه می‌سازد. ( رجوع کنید به: زیارتگاههای اسلامی در: 821http://islamicshrines.net/?p= و همچنین: فصلنامه تاریخ اسلام در آینه پژوهش، شماره ۳۷.)
110- آل مسافر و تشیع در دیلم و آذربایجان
«آل مسافر و تشیع در دیلم و آذربایجان در قرن چهارم هجری» عنوان مقاله ای است که در آخرین شماره نشریه «تاریخنامه خوارزمی» منتشر شده است. آل مسافر (سالاریان یا کنگریان)، از جمله حکومت های قرن چهارم هجری است که در دیلم شکل گرفت و حاکمیت خود را به شمال غرب ایران بسط و توسعه داد. تاریخ این حکومت، که به دو شاخه دیلم و آذربایجان تقسیم شده، به طور کامل و واضح شناخته نشده است و گمان می رود آخرین حاکمان آل مسافر توسط اسماعیلیان الموت از بین رفته باشند. آل مسافر، اعتقادت شیعی اسماعیلی، از گونه قرمطی آن، داشتند و به امامت خلفای فاطمی وقت، معتقد نبودند. سکه هائی از آنها برجای مانده که شعائر حک شده بر آن نشان دهنده این اعتقاد آل مسافر است. گزارش هائی از حضور زیدیان در مناطق تحت حاکمیت مسافریان و همچنین بروز و ظهور حرکت ها و رسوم مبتنی بر فرهنگ انتظار در مناطق تحت حاکمیت آن ها در دست است. (جهت اطلاع بیشتر رجوع کنید به: تاریخنامه خوارزمی، سال سوم، تابستان 1395 ، شماره 4 (پیاپی 12)، ص117- 143)
111- تاریخ و ادبیات کیسانیه
کتاب «کیسانیه؛ تاریخ، ادبیات» از سوی انتشارات کتاب رایزن منتشر شد. این اثر، پژوهشی است که به فرقه کیسانیه می‌پردازد؛ فرقه‌ای که نام آن با محمد بن حنفیه و مختار ثقفی پیوند خورده است و جایگاهی ویژه در تاریخ فرق ‌اسلامی دارد. وداد القاضی، مولف این کتاب، استاد بازنشسته دانشگاه شیکاگو، سرویراستار دائره‌المعارف قرآن و عضو شورای علمی دایره‌المعارف اسلام (ویراست سوم) و دایره‎المعارف اندیشه سیاسی‎اسلامی (دانشگاه پرینستون) است.کتاب «کیسانیه؛ تاریخ، ادبیات» به ترجمه احسان موسوی‌خلخالی منتشر شده است.(خبرگزاری کتاب ایران در: 239068/http://www.ibna.ir/fa/doc/naghli)
112- انتشار تصحیح ترجمة الخواص
تفسیر ترجمة الخواص از تفاسیر ارزشمند قرآنی است که به زبان فارسی و توسط ابوالحسن علی بن الحسن زواره ای در سال 946 ق. نگاشته شده است. این تفسیر مطابق مذهب امامیه و به روش روایی تألیف یافته است. مصحح این اثر منصور پهلوان است که پس از ایراد مقدمه ای مبسوط در معرفی نویسنده و تفسیر ترجمة الخواص به تصحیح انتقادی متن آن پرداخته است. مولا علی بن حسن زواره‏ای یکی از چهره‏های درخشان و ستارگان فروزان عالم تشیع به شمار می‏رود که در قرن دهم هجری می ‏زیسته است. وی در عصری که مردم هنوز آشنایی کامل با احادیث و اخبار اهل بیت (ع) نداشتند، در جهت نشر فرهنگ شیعی تلاشی وافر نمود و در این‏ باره آثار ارزنده و نیکویی را از خود به یادگار نهاد. وجود چنین مفسر نامدار، با تفسیر مشهورش و نیز ترجمه ‏های گوناگون منابع حدیثی و روایی و تصنیف و تدوین کتابهای شیعه به زبان فارسی از این موضوع حکایت می‏کند که شهر زواره در عهد شاه اسماعیل صفوی و پسرش شاه طهماسب در انتشار معارف و علوم مذهب تشیع نقش ارزنده ‏ای را عهده‏ دار بوده است؛ زیرا امثال زوّاری در این عصر کوشیدند تا دانش و بینش ائمه(ع) در دسترس عموم مشتاقان قرار گیرد و علاقه ‏مندان فارسی زبان از این جواهرات ثمین و خزائن نفیس، بهره کافی ببرند.گفته می‏شود شاه طهماسب صفوی به منظور نشر و تقویت مذهب تشیع از وجود زواری و فضل و ادب او استفاده کرد و در مقابل نویسندگان اهل سنت او را به تألیف آثار مهم وادار نمود.علی بن حسن زواری نیز فرصت را مغتنم شمرد و عمر پربرکت خود را وقف نشر فرهنگ اهل بیت (ع) کرد. گرچه از تاریخ تولد و زمان فوت وی اطلاع دقیقی در دست نیست ولی بر حسب قرائن، وی در اوایل قرن دهم قمری به دنیا آمده و در اواخر آن، به دار باقی شتافته است. ترجمة الخواص (تفسیر فارسی قرآن کریم) توسط انتشارات علمی و فرهنگی منتشر شده است. ( مرکز پژوهشی میراث مکتوب در: 5882/http://www.mirasmaktoob.ir/fa/news)