انواع تاریخ نگاری
نسبنامه نویسی
1. صفوه الصفا اثر درویش توکل بن اسماعیل بن حاجی اردبیلی مشهور به ابن بزاز(1373) ، تحریر ابوالفتح حسینی به دستور شاه تهماسب اول که افزودههایی در شرح حال برخی از افراد خاندان صفوی تا تهماسب را دربر دارد.
2. سلسله النسب صفویه، اثر شیخ حسین بن شیخ ابدال زاهدی(1343) در تاریخ زندگی شیخ صفی الدین و نسب نامه صفویه از فیروز زرین کلاه تا شاه سلیمان صفوی.
3. نسب نامه صفویه تألیف محمدشفیع الحسینی، نسب نامه صفویان از شاه سلیمان تا امام موسی کاظم (ع) و گزارشی از زندگی شاهان صفوی از شاه اسماعیل تا شاه عباس اول.
4. صفوه الآثار فی اخبارالاخیار، تألیف عبدالکاظم محمد اردبیلی، در تبار صفویان که در روزگار فرمانروایی شاه سلطان حسین، در 1118 ه.ق. آن را به پایان برده است.
5. سلطان الانساب از میرزا داود اصفهانی متخلص به داور و از نزدیکان شاه سلطان حسین صفوی، که نژادنامه منظوم صفویان تا پیامبر (ص) است.
6. دفتر وقفیه، رسالهای درباره شجره شیخ صفی از پیامبر اسلام(ص) و حضرت علی (ع) و ائمّه بعدی تا شیخ صفی و از او تا خواجه علی.
7. تواریخ اسماعیلیه از مؤلفی ناشناس، در تاریخ دودمان صفویان از امام موسی کاظم (ع) تا شاه تهماسب اول صفوی.
8. تاریخ سلاطین صفویه تألیف میرزا محمد معصوم تألیف 1088ه.ق. از شاه اسماعیل اول تا شاه سلیمان صفوی. نکته مهم در این اثر، ذکر تولّد، جلوس، و وفات پادشاهان بر اساس شعر شاعران و ماده تاریخها است.
تذکرهنگاری
1. تذکره تحفه سامی اثر سام میرزا پسر شاه اسماعیل اول، مجموعه ای از زندگی نامه های شاعران نیمه اول سده دهم هجری قمری همراه با شمّهای از حال شاه اسماعیل اول و اولاد و احفاد سلاطین معاصر وی، سادات عظام و علما و وزراء و سایر ارباب قلم و دیگر گروه ها است.
2. تذکره نصرآبادی از میرزا محمدطاهر نصرآبادی، شامل شرح حال و آثار قریب هزار شاعر عصر صفوی و معاصران مؤلف، در یک مقدّمه، پنج صف و یک خاتمه که در آن به ذکر امرا و خوانین و ملازمان پادشاه، سادات، نجبا، علما و فضلا، خوش نویسان، فقرا و درویشان، شعرای عراق و خراسان، ماوراءالنهر، هندوستان و شرح حال مؤلف و اقوام او پرداخته و در زمان شاه سلیمان صفوی تألیف شده است.
3. تذکره عرفات العاشقین و عرصات العارفین اثر تقیالدین محمد اوحدی بلیانی که این اثر را در سال1024ه.ق. در هند بر اساس الفبایی فراهم نموده است.
4. تذکره خلاصه الاشعار و زبده الافکار اثر میرتقیالدین محمدبن شرفالدین علی حسینی کاشی متخلص به ذکری و معروف به میرتذکره (1022-946ه.ق.) در شناخت احوال جمعاً 651 تن از شاعران متقدم و متأخر (عصر صفوی).
5. جمع(مجمع)الخیار از قاضی احمد قمی در بیان احوال شاعران و نویسندگان آذربایجان و عراق و خوزستان.
6. مجمع الشعراء و مناقب الفضلاء یا تذکره الشعراء اثر قاضی احمد قمی در شرح حال و آثار شعرا و هنرمندان بزرک و خاتمه آن در ذکر حالات پادشاهان و شاهزادگان و امیران و ترکان.
7. هفت اقلیم تألیف امین احمد رازی از ادیبان سده دهم هجری قمری مشتمل بر احوال 1560 تن از شاعران، فضلا و سلاطین که در 1002ه.ق. به پایان رسیده است.
8. تذکره روضه السلاطین از فخری هروی تألیف سالهای 962-958 ه.ق.، مشتمل بر زندگینامه 86 تن از سلاطین و امرای شاعر که بعضی از آن ها نقاش و یا خطاط نیز بودهاند.
9. تاریخ (تذکره الشعراء) تألیف میرقاسم موسوی سبزواری، منشی شاه تهماسب دوم که در احوال شاعران معاصر آن ایام نوشته شده است.
10. گلستان هنر از قاضی احمد قمی، اثری هنری در شرح حال خوشنویسان و نقاشان.
11. مجمع الخواص اثر صادقی بیگ افشار در شرح زندگی بعضی از نقاشان و خطاطان و مُذهبان به ترکی جغتایی در سال 1016 ه.ق و شامل زندگینامه شاعران یک سده.
ریاض الشعراء اثر علی قلیخان واله داغستانی با این که در 1161ه.ق. پس از سقوط صفویه در هند فراهم آمده، شامل حدود 2500 اسم، و تذکره المعاصرین شیخ محمدعلی حزین لاهیجی نیز که همانند او در سال 1165ه.ق.، هنگام اقامت وی در هندوستان تألیف یافته و شرح زندگی حدود یکصد شاعر را دربر دارد، چون بیش¬تر حیات هر دو در دوره صفویه بوده در زمره همین تذکرهها قرار میگیرند. همچنین تحفه¬الشعراء تألیف سلطان محمد میرزا بهادرخان لکنهوی صفوی متخلص به طلوعی پسر سلطان حسین دوم فرزند شاه تهماسب دوم در دو مقدّمه و یک خاتمه( در سال¬های 1211 تا 1216ه.ق.). مقدّمه اول آن در احوال پادشاهان صفوی از اسماعیل تا تهماسب دوم، مقدّمه دوم در شرح پادشاهانی که در برابر صفویان قیام کرده¬اند و خاتمه در ذکر شمّه¬ای از حالات مورخان. نیز تذکره¬الشعراء سلطان محمد مطربی سمرقندی (1040-966ه.ق.) شامل 343 تن از سلاطین و امرای ماوراءالنهر و شاعران معاصر خود در گستره زبان فارسی، هرچند مؤلف در ماوراءالنهر در عهد شیبانیان و اشترخانیان میزیسته است.
رجال نگاری
1. ریاض العلماء و حیاض الفضلاء از میرزا عبدالله افندی اصفهانی در دو بخش شامل علمای خاصه مشتمل بر احوال رجال شیعه امامی و آثار علمیه و اجتماعیه ایشان، و علمای عامه، به ترتیب حروف الفبا.
2. مجالس المؤمنین، اثر قاضی ضیاءالدین نورالله بن سید شریف شوشتری (1019-956ه.ق.) از عالمان بزرگ شیعی عصر صفویه، مشتمل بر زندگی نامه رجال معروف شیعه که در مجلس هشتم آن زندگی نامه شهریاران شیعه و 16 دودمان پادشاهان شیعه را آورده و ترجمه حال گروه بزرگی از دانشمندان و 22 تن از شاعران را در خود دارد.
3. منتخب الوزرا، اثری از قاضی احمد قمی (سده 11ه. ق.) در دو بخش که بخش اول آن شرح حال بعضی از وزرای معروف است.
4. رساله الوزراء یا رساله توصیف الوزراء، تألیف آقا میرزا حبیب الله ابن میرزا عبدالله اصفهانی، رساله ای فارسی در احوال وزراء سلاطین صفویه که درباره شرح حال، زندگی و ایام وزارت آن ها آگاهی هایی به دست می دهد.
ایل¬نگاری
1. تاریخ قزلباشان، از مؤلفی ناشناس، در معرفی طوایف مختلف قزلباش حامی صفویه تألیف بین سال های 1077 و 1013 ه.ق. در عصر شاه عباس اول. در این اثر، قزلباشان به دو قسمت، طوایف دست راست (شاملو، روملو، آق قویونلو، تکلو، ترکمان، قراقویونلو، ورساق) و دست چپ (استاجلو، ذوالقدر، افشار، قاجار) تقسیم شده و در هر قسمت به اختصار، خوانین و امرا و حکام برجسته طوایف معرفی شده است.
2. شرفنامه(تاریخ مفصل کردستان)، اثر شرف خان بدلیسی در تاریخ قبایل چادر نشین کرد و خاندانهای کردی از 689 تا 1005ه.ق.
3. رسالة کیفیت جمع مال¬گذاری و جمعیت مملکت ایران در عهد شاه سلطان حسین صفوی که در سال 1128 هـ .ق. به اهتمام میرزا محمدحسن مستوفی الممالک تخمین شده و در اوایل سده ی چهاردهم نگارش یافته در چهار باب، ابتدا به تعیین سرحدات ایران پرداخته سپس تفصیلی از ایلات ایران به دست داده است. نویسنده ایلات ایران را به دو دسته ی عمده: ایلات ایرانی الاصل و ایلات سکرولی که از خارج مملکت ایران از عهد پادشاه کیان تا صفویه به ایران آورده شده تقسیم می کند. سپس در هر دو دسته به ذکر طوایف آن ها پرداخته است.
خانداننگاری
1. تاریخ خانی تألیف علی ابن شمسالدین بن حاجی حسین لاهیجی در خاندان آل کیا.
2. تاریخ خاندان مرعشی مازندران یا تاریخ میرتیمور تألیف میرتیمور مرعشی درباره افراد خاندان مرعشی مازندران (از 881 تا 1075 ه.ق.).
3. تاریخ مشعشعیان، اثر سیدعلی فرزند عبدالله خان مشعشعی که در زمان صفویان حکومت حویزه را داشته، در سرگذشت خود و نیاکانش این کتاب جُنگ مانند را نگاشته است.
4. تاریخ سلجوقیان کرمان از محمد بن ابراهیم وابسته به سادات خبیص و از سلجوقیان کرمان که تاریخ اجداد خود را به نگارش درآورده است در 1025ه.ق.
5. فوایدالصفویه، تألیف ابوالحسن قزوینی (در 1211ه.ق.) که علاوه بر ذکر پادشاهان صفوی از اسماعیل تا سلطان حسین، به تاریخ سلاطین و امرای صفوی پس از سقوط دولت صفویه(در 1135ه.ق.) می پردازد.
6. مجمع التواریخ، تألیف میرزا محمدخلیل مرعشی صفوی (در 1207ه.ق.) که مؤلف علاوه بر شرح انقراض صفویه و وقایع پس از آن، به شرح حال خاندان خود به ویژه سید احمدشاه مرعشی و شاه سلیمان ثانی به تفصیل پرداخته است.
7. زبور آل داود، تألیف سلطان هاشم میرزا پسر شاه سلیمان ثانی ( در اوایل سده 13ه.ق.)، نَسَب نامه و ذکر مجملی از احوال اجداد سادات مرعشی و شرح روابط و مناسبات آن ها با سلسله صفویه است.
مزارنویسی و وفیات نگاری
1. تاریخ راقم تألیف میر سید شریف راقم سمرقندی در سال 1113ه.ق. شامل وقایع از سال 736 تا 1054ه.ق. دربر گیرنده وقایع مشهور تاریخی به ویژه وفیات مشاهیر بالاخص مشاهیر خراسان و ماوراءالنهر و بخارا و سمرقند و آن نواحی.
2. تذکره الاولیاء محرابی یا مزارات کرمان از سعید متخلص به محرابی مشهور به خطیب تألیف سال 925ه.ق. دربر گیرنده مقابر و بقاع معروف کرمان و شرح حال عرفای این شهر.
3. روضات الجنان و جنات الجنان در باب مقابر تبریز تألیف حافظ حسین یا درویش حسین تبریزی معروف به ابن کربلایی، تألیف 975ه.ق. در ذکر جماعتی از اهل عرفان و تصوّف که در مقابر تبریز مدفون بودهاند.
شرح حال نگاری
1. تذکره شیخ صفی الدین اردبیلی، تصنیف محمدالکاتب نشاطی شیرازی در سده دهم هجری، در احوال شیخ صفی از تولّد تا وفات و شامل حکایات و روایاتی از کرامات و اندیشه های عارفانه و صوفیانه او.
2. عالم آرای شاه اسماعیل از مؤلفی ناشناس ( در 1086ه.ق.)که شرح تفصیلی زندگانی شاه اسماعیل اول صفوی است. تاریخ عالم آرای صفوی ظاهراً تحریر دیگری از آن است که موجود می باشد.
3. تاریخ جهانگشای خاقان از مؤلفی ناشناس دربر گیرنده شرح حال و وقایع شاه اسماعیل اول(ظاهراً بین سال های 947 تا 955ه.ق.). مشابه اثر پیش می باشد. شاید یک اثر با عناوین مختلف باشند.
4. تذکره شاه تهماسب، که در واقع شرح حال این پادشاه از روز جلوسش (19رجب 930ه.ق.) تا واقعه تسلیم شاهزاده عثمانی بایزید که به دربار وی پناهنده شد (در 969ه.ق.) به قلم شاه تهماسب دومین پادشاه صفوی است.
5. عالم آرای شاه تهماسب، از نویسنده ای ناشناس درباره زندگی دومین پادشاه صفوی به شیوه نقالی.
6. شرح حال رستم خان، از بیجن (بیژن) نامی ملقب به تاریخ صفویه خوان، در سرگذشت رستم خان گرجی فرمانده سپاه ایران در جنگهای ایران و عثمانی.
7. فتوحات فریدونیه از محمدطاهر فرزند حسنخان بسطامی، درسرگذشت فریدون خان چرکس غلام خاصه شاه عباس و در تاریخ جنگهای او (بیست فتح درباره جنگهای مختلف خان و پیروزیهای او).
8. تحفه العالم در اوصاف و اخبار شاه سلطان حسین صفوی، تألیف سیّدابوطالب موسوی فندرسکی(در 1107- 1106ه.ق.).
تاریخ نویسی محلی
1. تاریخ گیلان، تألیف عبدالفتاح فومنی در احوال حکام محلی گیلان در عصر صفویه (1038-923ه.ق.). شرح و بسط بیش تری از این اثر فومنی با عنوان فتوحات دارالمرز(شاه عباس) موجود است.
2. تاریخ مازندران تألیف ملاشیخعلی گیلانی در احوال حکام محلی مازندران.
3. تذکره صفویه کرمان اثر میرمحمدسعید مشیزی(بردسیری) درباره حکام و وزرای کرمان و سایر کارگزاران دولتی، سادات، نجبا، ارباب قلم، خطباء و اطباء، خوش¬نویسان و دیگر مقامات کرمان در سده یازدهم، با ذکر وقایع از سال 1062تا 1104ه. ق.
4. صحیفه الارشاد تألیف ملامحمدمؤمن کرمانی درباره افشارهای کرمان در عصر صفویه.
5. احیاءالملوک، تألیف شاه حسین بن ملک غیاث الدین محمد سیستانی در تاریخ سیستان و حکام سیستان از قدیمترین دورهها تا 1028 ه.ق.
6. فردوس در تاریخ شوشتر و برخی مشاهیر آن، تألیف علاءالملک حسینی شوشتری مرعشی که بر سادات و مشاهیر شوشتر تأکید دارد.
7. ریاض الفردوس خانی تألیف محمدمیرک بن مسعود حسینی در سال 1082 ه.ق. در تاریخ فارس و کوه گیلویه و خوزستان که علاوه بر حکام و امرای این نواحی در خاتمه فصلی در معرفی سادات و مشایخ و شاعران این بلاد دارد و سی و یک تن از این بزرگان را به طور فشرده یاد کرده است.
8. تذکره شوشتر تألیف سیدعبدالله جزایری شوشتری در تاریخ شهر، دانشمندان و سادات مشهور(مرعشیه)، شاعران و حکام شوشتر از سال 932 تا 1166 ه.ق.، هرچند تألیف آن پس از سقوط صفویه (1139-1167ه.ق.) بوده است.
9. جامع مفیدی تألیف محمد مفید مستوفی یزدی بافقی در تاریخ یزد در سه مجلّد که جلد سوم آن در احوال دیوانیان و وزراء و مستوفیان و کلانتران و سرایندگان و هنرمندان و قاضیان و فقیهان و سادات، منجمان و خوشنویسان و پزشکان و... است و دربر گیرنده تراجم احوال طیف وسیعی از رجال یزد در عصر صفویه میباشد. نویسنده خود در انگیزه نگارش کتاب آورده است که همواره کمر خدمت سادات عظام و علماء کرام بر میان جان بسته بوده و سعی میکرده که در باب اوصاف و اطوار سلاطین کامگار و خوانین ذویالاقتدار و وزراء نامدار و اکابر عالی¬مقدار رسالهای جمع کند.
10. رساله ای در احوال و مفاخر و مناقب قم از قاضی احمد قمی.
+
آدینه ۷ شهریور ۱۳۹۳ ساعت ۰۸:۲۵
نظر شما