تازه ها و پاره های شیعه شناسی(۱۹)
تازه ها و پاره های شیعه شناسی(19)
دکتر سید مسعود شاهمرادی
251-تاریخ و اندیشه ی شیخیه
«تاریخ و اندیشه ی شیخیه از آغاز تا کنون» عنوان کتابی از سیدمحمدحسن آل طالقانی است که پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در سال ۱۳۹۷ منتشر کرده است. مترجم این کتاب سید خلیل طاوسی است. ایران در عصر قاجار شاهد حرکت های فکری، فرهنگی و سیاسی و اجتماعی مختلفی بود. از مهم ترین حرکت های مذهبی جریان شیخیه بود؛ مسلکی که پدید آورندگان آن از عالمان بودند و عوامل متعددی در پیدایش آن نقش داشتند. موضع گیری های متفاوتی در برابر آن شکل گرفت و آثار فراوانی در رد یا تأیید آن تألیف شد. عوامل متعددی در پیدایش و رشد آن فرقه تأثیرگذار بودند که از جمله می توان به کمی آگاهی دینی و مذهبی مردم، نابسامانی سیاسی، اجتماعی و اقتصادی و از همه مهم تر حمایت دربار قاجار از سرگردگان این جریان اشاره کرد که خود حامی شاهان قاجار بودند و در اندیشه ی سیاسی آنان مخالفت با شاهان قاجار حرام و سبب هلاکت شمرده می شد، به ویژه آنکه در نقطه مقابل چنین فکری، ضدیت با فقها و عالمان نیز دیده می شود. فقهایی که در برابر سلاطین قاجار ایستاده بودند و ظلم و ستم آن را بر نمی تافتند. شیخیه گوشه گیری و دخالت نکردن در امور را وظیفه خود می شمردند و حتی وظیفه امر به معروف و نهی از منکر را ساقط می دانستند؛ در حالی که روحانیت شیعی نفوذ گسترده ای در جامعه داشتند و در برابر اقتدار سیاسی قاجار ایستادند. چنین وضعی سبب حمایت شاهان قاجار از بزرگان این فرقه گردید. شاه قاجار و درباریان او برای ترویج اندیشه شیخیه تلاش کردند و از احمد احسائی و شاگردان او حمایت و استقبال نمودند. از سوی دیگر عالمان و دانشمندان شیعه در ایران و عراق به روشنفکری پرداختند و با دیدگاه های منطقی و به دور از تعصب توانستند از گسترش این جریان در جوامع شیعی جلوگیری کنند. اثر پیش رو ترجمه ی کتاب «الشیخیه نشأتها و تطورها و مصادر دراستها» می باشد. که اطلاعات بسیار مفیدی درباره ی زندگی رهبران این فرقه، خصوصا احسائی و رشتی به خوانندگان می دهد. از طرف دیگر تسلط نویسنده به منابع عربی که در زمینه ی شیخیه تدوین شده است و استفاده از آن منابع در متن کتاب، باعث شده رساله ی مذکور در نوع خود یکی از آثار منحصر به فرد در زمینه ی فرق و مذاهب شیعه محسوب گردد و محققان این رشته را در این خصوص بی نیاز گرداند. از آنجا که نویسنده مطالب مربوط به شیخیه را تا سال 1354 شمسی / 1974 میلادی دنبال کرده است، مترجم با تلاش گسترده و تحقیقات میدانی وسیع به مسائل و رخدادهای این فرقه از آن تاریخ تا زمان حاضر پرداخته و اطلاعات ذی قیمتی در اختیار خوانندگان قرار داده است.بی گمان با استقرار دولت صفوی (1135 - 907 ق) در مرزهای داخلی ایران، تشیع جان تازه ای گرفت و برای نخستین بار شیعه مذهب رسمی شناخته شد و با گذشت زمان، مذهب تشیع چنان با ایران در آمیخت که به راستی هویت شیعی با خودآگاهی ایرانیان مترادف شد. بی گمان، استقرار مذهب تشیع در ایران و گسترش آن در جهان اسلام، نه تنها به تاخت و تازهای ترکمانانی که شاه اسماعیل صفوی را به قدرت رساندند، بلکه به مهاجرت گسترده ی دانشمندان شیعه از مناطق هم جوار به ایران بستگی داشت. دانشمندان شیعه با حمایت دربار صفوی به گسترش عقاید و معارف و مبانی ارزشمند شیعی پرداختند و در این راستا، پادشاهان صفوی را به خواسته های مذهبی و ساخت و ساز اماکن متبرکه و مدارس دینی تشویق و ترغیب کردند. در سال 1135قمری با تصرف اصفهان به دست شورشیان سنی مذهب افغان، دورانی مخاطره آمیز برای مذهب تشیع در ایران و جهان اسلام آغاز شد و طی آن، دانش تشیع رو به کاستی نهاد و به طور کلی ویرانگری مهاجمان افغان، حیات فرهنگی و مذهبی ایران را به کلی نابود کرد. اندک زمانی بعد، یعنی در سال 1148 قمری، نادرشاه افشار پس از یورش های گسترده بر ضد افغان ها، وحدت سیاسی ایران را به طور موقت تجدید کرد. ویژگی خاص این وحدت که تابعی از ملاحظات سیاسی بود تا مذهبی، تغییر جریان فکری شیعه و آشتی دادن آن با مذهب اهل تسنن بود. با وجود تلاش های گسترده ی نادرشاه در این زمینه، کوشش های آن در تعدیل تشیع ناکام ماند و این بیان می دارد که تشیع در ایران پایگاهی ماندگار به دست آورده بود. در فاصله ی مرگ نادر و قدرت یافتن قاجار ها فقط در دوران کوتاه حکومت کریم خان زند (1193- 1163ق) و جانشینان او نظام سیاسی در ایران از نظمی اندک برخوردار شد و مردم توانستند پس از سال ها کشمکش های سیاسی قبایل و ایل ها، در بخشی از سرزمین خود آسوده زندگی کنند. آقا محمدخان قاجار موسس سلسله ی قاجاریه در سال 1210 قمری رسما تاج گذاری کرد و خود را پادشاه ایرانی خواند و بار دیگر پس از هرج و مرج داخلی از زمان فروپاشی صفویه، مرکزیت سیاسی ایران شیعی تجدید شد. اقدامات خان قاجار در کرمان، قفقاز و خراسان ( 1210- 1208 ق) از او پادشاهی مقتدر ساخت و در عین اقتدار، او را در ایجاد یک حکومت متمرکز و توانا در مرزهای سیاسی یا یاری داد. اما توسعه طلبی شاه قاجار و در پی آن، لشکرکشی دوباره ی او به قفقاز، پیامد خوبی برای او نداشت چرا که سرانجام به قتل او در شهر شوشی انجامید. پس از وی برادرزاده اش در شیراز به سرعت به تهران آمد و بر تحت سلطنت نشست و لقب فتحعلی شاه را بر خود نهاد. مدت پنج سال اول دوره ی اول سلطنت فتحعلیشاه را باید دوره ی کشمکش های داخلی و دوره ی تثبیت و قوم سلطنت قاجار دانست که در این مدت، پادشاه قاجار به سرکوب مخالفان خود در آذربایجان، خراسان، فارس و ولایت های غربی پرداخت و توانست آرامش سیاسی و اجتماعی را به کشور بازگرداند. چندی از آرامش سیاسی ایران نگذشته بود که جهان، عرصه ی رقابت دولت های مقتدر اروپایی انگلستان، فرانسه و روسیه قرار گرفت و ایران برای نخستین بار ناخواسته وارد معادلات سیاسی با کشورهای قدرتمند جهان شد. یکی از مهم ترین مشخصه های این دوره، حرکت های فکری فراوان در جهان اسلام و از همه مهم تر در میان شیعیان است. مهم ترین جالشی که در این دوره، جهان تشیع و جامعه ی مذهبی ایران را با چالش های فکری و سیاسی روبرو کرد، جریان فرقه ی شیخیه بود. نحله ی فکری که با شیخ احمد احسائی (1241-1166 ق) آغاز شد و به اهتمام شاگرد او، سید کاظم رشتی (1259-1205 ق) ادامه یافت. فهرست عناوین اصلی این کتاب عبارتند از: بخش اول: جریان های فکری شیعه در سده ی سیزدهم هجری(اخباریان و اصولیان، شیخیه و متشرعه)؛ بخش دوم: شیخ احمد احسائی(زندگی نامه ی شیخ احمد احسائی، زندگی علمی احسائی، موقعیت اجتماعی احسائی)؛ بخش سوم: سید کاظم رشتی(زندگی نامه،حوادث دوره ی سید کاظم رشتی و پایان کار او)؛ بخش چهارم: انشعاب در شیخیه و رهبران متعدد(نزاع بر سر ریاست، شیخیه ی تبریز، شیخیه ی کرمان)؛ بخش پنجم: نظرات و اندیشه های مکتب شیخیه(شیخیه، کشفیه و رکنیه، عوامل ظهور احسائی، روش علمی احسائی، اعتراضات بر شیخیه)(کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران در:
https://www.historylib.com/books/2318)
252-تأملاتی جامعه‌شناختی در موقعیت پساانقلابی روحانیت
کتاب «پل تا جزیره: تأملاتی جامعه‌شناختی در موقعیت پساانقلابی روحانیت» نوشته مهدی سلیمانیه، اخیراً توسط نشر آرما منتشر شد. این کتاب ۱۲۸ صفحه است و شامل پنج مقاله می‌شود که به وضعیت نهاد روحانیت در ایران پس از انقلاب می‌پردازد.سلیمانیه در مقالة نخست با عنوان «پل تا جزیره» به تغییر شبکه اجتماعی روحانیون می‌پردازد. او معتقد است که تحلیل روحانیت در دورة پسا انقلابی حائز اهمیت است چرا که قرار گرفتن آن‌ها در قدرت، نوع رابطه‌شان با جامعه را تحت‌الشعاع قرار داده است. او با اشاره به یک‌سویگی رابطة روحانیون و جامعه از دو وجه به حضور اجتماعی و حرفه‌ای روحانیون توجه دارد: افزایش کمی و کاهش کیفی. سلیمانیه در این نوشته از اصطلاح «رقیق‌شدگی» روابط گسترده و جدید روحانیون نام می‌برد.در مقاله دوم با عنوان «حوزة بوروکراتیزه» به فرآیندی در حوزة علمیه اختصاص دارد که نویسنده از آن با عنوان «بوروکراتیزاسیون حوزة علمیه» یاد می‌کند. سلیمانیه با ذکر تاریخچة این فرآیند و با تحلیل مجموعه‌ای از سخنان متولیان حوزه چنین نتیجه می‌گیرد که پیامد ناخواستة گرایش متولیان، بوروکراتیزاسیون حوزة علمیه است. در سومین مقاله با عنوان «شریعتی و نظام آموزشی حوزه: چهل سال بعد» با استناد به بازخوانی توصیف شریعتی از نظام آموزشی سنتی حوزه به مقایسة وضعیت فعلی این نظام با نمونة پیشا انقلابی‌اش بپردازد. چهارمین مقالة این کتاب با عنوان «خودی و دیگری‌های حوزة علمیه: نگاهی توصیفی به متن ولایت فقیه؛ حکومت اسلامی» به تحلیل متن کتاب ولایت فقیه امام خمینی(ره) می‌پردازد و تلاش دارد تا از خلال تحلیل محتوایی این متن به تصویر امام خمینی(ره) از حوزة مطلوب و نامطلوب دست یابد. آخرین مقاله از این کتاب «به سوی جامعه‌شناسی فتاوا و استفتائات» تلاشی است برای بیان اهمیت و شیوة تحلیل جامعه‌شناسانة فتاوا و بیان ارزش اجتماعی داده‌هایی که در قالب فتاوا و استفتائات قابل دست‌یابی هستند.(جامعه شناسی تشیع در
: http://www.socio-shia.com/index.php/news-reports/90-
mainnews/409) 253-اسماعیلیه نزاری محمدشاهی و قاسم‌شاهی ایران در دوران صفویه
«اسماعیلیه نزاری محمدشاهی و قاسم‌شاهی ایران در دوران صفویه» عنوان مقاله ای است که توسط سید مسعود شاهمرادی تألیف شده و در فصلنامه تاریخ اسلام (دوره 19، مسلسل 74، پاییز 1397، صفحه 241-280) منتشر شده است. با ظهور صفویان و رسمیت تشیع اثنی‌عشری در ایران، اسماعیلیان نزاری با مشکلات و محدودیت‌هایی مواجه شدند. نزاریان محمدشاهی، به دنبال ناکامی در حفظ موقعیت خود در ایران، انتقال فعالیت‌ها و حتی مرکز امامت خویش به هند را برگزیدند؛ ولی نزاریان قاسم‌شاهی، با اتخاذ سیاست تقیه و در پوشش تصوف، به حیات خود ادامه دادند و موفق شدند تا انتهای دوران صفویه، سازمان خویش را بازسازی و سازماندهی نموده، آن را به دوران بعدی منتقل نمایند. در این پژوهش ، اوضاع و احوال سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و مذهبی اسماعیلیان نزاری محمدشاهی و قاسم‌شاهی ایران در دوران صفویه بررسی شده است. (متن کامل مقاله در:
http://hiq.bou.ac.ir/article_66110.html)
254-مکتب اجتهادی آخوند خراسانی
«مکتب اجتهادی آخوند خراسانی» عنوان اثری از سید مصطفی محقق‌داماد است که توسط مرکز نشر علوم اسلامی در سال ۱۳۹۷ و در ۳۸۴ صفحه منتشر شده است. این کتاب به تحولات اجتهاد شیعی در قرن معاصر اختصاص دارد، یعنی قرنی که عوامل تحول در آن بسیار زیاد بوده است. قرنی که زندگی انسانها گویی نه با تحول تدریجی، بلکه با جهش‌های پر شتاب متحول شده و از سنت رو به مدرنیته نهاده است. صنعت و تکنولوژی مستقیماً با زندگی روزمرة‌ بشری روبه‌رو شده و علم شریعت برای پاسخگویی در چالش قرار گرفته است. اکثر مقالات این کتاب قبلاً در مجله «تحقیقات حقوقی دانشکدة حقوق دانشگاه شهید بهشتی» منتشر شده و اینک با ویرایش جدید در ا ین مجموعه به چاپ رسیده است. این کتاب از نه گفتار زیر تشکیل شده است: سیر تاریخی اجتهاد شیعی، مکتبها، حوزه‌ها و روشها، عوامل مؤثر در تحول اجتهاد شیعی، اجتهاد صناعت محمد خراسانی، دیدگاه‌ها، اجتهاد بر محور عدالت، نقش اصل عدالت در اجتهاد شیعی و توسعه حقوق بشر، جایگاه اصلی کرامت انسانی در اجتهاد شیعی، اصل عدم ولایت و مستثنیات آن از نظر شیخ انصاری و محقق خراسانی، اجتهاد مستمر شیعی در رویارویی با مسائل عصر حاضر.(دائره المعارف بزرگ اسلامی در
: https://cgie.org.ir/fa/news/217944)
255-آگاهی‌های دیگری درباره ملوک علوی ری در دوره ایلخانی
پیش از این مقاله‌ای با عنوان «ملوک شیعه ری و ورامین در دوره ایلخانی» (فصلنامه کتاب‌گزار، ش۱، بهار ۱۳۹۵، ص۴۳۳-۴۳۸)، [به آدرس: http://islamicshrines.net/?p=812] در معرفی یک خاندان علوی حاکم بر منطقه ری و ورامین در دوره ایلخانی منتشر شده و اکنون آگاهی‌های دیگری درباره این خاندان دست‌یاب شده که به عنوان تکمله‌ای بر مقاله پیشین، ارائه شده است. از میان علمای انساب، مؤیدالدین عبیدالله واسطی (درگذشته ۷۸۷ق) در کتاب خود الثبت المُصان آگاهی‌هایی افزون بر نسب‌شناسان دیگر درباره ملوک ری به دست داده است. [البته برخی از پژوهشگران در انتساب این اثر به واسطی تشکیک کرده‌اند.] او صدرالدین مهدی فرزند فخرالدین حسن اول را از ملوک ری برشمرده و از برادرش علاءالدین مرتضی (مدفون در برج علاءالدوله ورامین) به عنوان «ملک ری و قم و کاشان» یاد کرده است. این نکته نشان می‌دهد که گستره حکمرانی وی، فراتر از ورامین و ری بوده و شهرهای دورتری همچون قم و کاشان را شامل می‌شده است. واسطی همچنین تاریخ ولادت فخرالدین حسن دوم را سوم محرم سال ۶۵۳ق تعیین، و به ورود وی به عراق در سال ۶۹۳ق به عنوان والی آنجا از سوی پادشاه ایلخانی اشاره کرده است. از میان مورخان ایرانی دوره ایلخانی، ابوالقاسم کاشانی (درگذشته ۷۳۸ق) در کتاب خود تاریخ اولجایتو، اشاره نسبتاً مفصّلی به ملک فخرالدین حسن دوم دارد که ابعاد تازه‌ای را درباره شخصیت وی به دست می‌دهد. یک نکته قابل توجه در این باره آن است که او تاریخ وفات وی را سال ۷۰۷ق ضبط کرده است که نشان می‌دهد تاریخ ۷۰۹ که به عنوان سال وفات وی در مجمع الآداب ابن فوطی نقل شده، در واقع تصحیف تاریخ ۷۰۷ (ناشی از تصحیف «سبع» به «تسع» در نسخه خطی یا در تصحیح متن کتاب) است. نکته دیگر آنکه، در پایان یک وقف‌نامه کهن دارالسیاده کاشان، از دوره غازان ایلخانی و مورخ ۷۰۳ق، نام ملک فخرالدین حسن دوم نیز به عنوان یکی از شاهدان به چشم می‌خورد.با مطالعه شواهد هنری و معماری به ویژه کتیبه‌ها، می‌توان برخی از بناهای تاریخی مهم ساخته شده به دست ملوک این خاندان را در دوره ایلخانی شناسایی کرد که البته عمدتاً شامل مقابر و امامزاده‌ها است، از جمله این آثار بقعه امامزاده یحیی در ورامین است که کتیبه‌ها و تزئینات گچ‌بری و کاشی‌کاری داخل بنا، از آثار هنری بسیار ارزشمند دوره ایلخانی به شمار می‌آید. امروزه محراب کاشی لعاب‌دار بسیار فاخرِ امامزاده، در مجموعه‌ای خصوصی در هاوایی، و لوح مزار کاشی روی قبر امامزاده نیز در موزه آرمیتاژ در سن‌پترزبورگ روسیه نگهداری می‌شود.با استناد به کتیبه دورتادور بنا در داخل حرم امامزاده، ساخت بنا به دست ملک فخرالدین حسن [دوم] فرزند علاءالدین مرتضی، در محرم سال ۷۰۷ق ساخته شده است. (در این کتیبه، از وی به عنوان «ابومحمد الحسن بن المرتضی بن الحسن بن محمد بن الحسن بن ابی‌زید» یاد شده است.) البته با توجه به اینکه تواریخ ثبت شده روی کاشی‌های دیوار و محراب بقعه، سال‌های ۶۶۱ تا ۶۶۳ را نشان می‌دهد، می‌توان نتیجه‌گیری کرد که ساختمان اولیه بقعه در زمان اسلاف فخرالدین حسن دوم به وجود آمده و او تزئینات جدیدی را به بنا افزوده است.همچنین در کتیبه گچ‌بری بقعه امامزاده عبدالله روستای کودزرِ اراک که از دیگر نمونه‌های ارزشمند تزئینات گچ‌بری سده ششم یا هفتم به شمار می‌آید، از «امیر فخرالدین علوی» به عنوان بانی بنا یاد شده است که اگرچه فاقد تاریخ است، اما شاید بتوان حدس زد که وی، فخرالدین حسن اول، پدر علاءالدین مرتضی باشد. (زیارتگاههای اسلامی در:
http://islamicshrines.net/?p=988)
256-کتاب السیر، ادبیاتی غائب در فقه شیعی؟
در فقه اهل سنت از همان سده دوم قمری در کوفه و مدینه و به ویژه شام ادبیاتی فقهی در عرصه مسائل مربوط به حکومت و وظائف سیاسی و فقهی حاکم شکل گرفت که خیلی زود ادبیات آن تحت عنوان کتاب السیر شناخته شد. از محمد نفس زکیه روایاتی تحت عنوان کتاب السیر در منابع زیدی باقی مانده است. در فقه سده دوم به ویژه آرای اوزاعی، فقیه شام و همچنین آرای ابو یوسف و محمد بن الحسن الشیبانی در زمینه فقه السیر اهمیت داشت و به تدریج تدوین شد. اصل اندیشه ادبیات باب و یا کتاب السیر مسائل مربوط به احکام دار الاسلام و دار الحرب و مسائل مرتبط با امور جنگ و صلح بود منتهی بعدها شامل کلیه مباحث مرتبط با حکومت و وظائف حاکم هم می توانست باشد. اجمالا باید گفت که ادبیات السیر نویسی بن مایه اصلی ادبیاتی را شکل داد که بعدها با عنوان احکام سلطانی و یا سیاستنامه های شرعی شناخته می شود. ایده اصلی کتاب السیر این است که وظیفه حاکم و امام در جایگاه امامت و حکومت در مورد روابط با غیر مسلمانان و کفار و یا روابط با باغیان و یا در مقابل کسانی که تحت عناوین مختلف تحت حمایت جامعه اسلامی هستند چیست؟ رابطه دار الاسلام و دار الحرب چگونه شکل می گیرد و شرایط فقهی و احکام هر کدام کدام است؟ در مورد مسائل مالی مرتبط چه باید کرد؟ شرایط صلح و جنگ چیست؟ بعدها برخی دیگر از ابواب فقهی مانند ابواب قضاء و یا زکات و خمس و انفال و خراج و حدود و دیات و قصاص و برخی موارد دیگر هم گاه ذیل همین کتاب السیر بحث می شد و به هرحال میان این نوع ابواب ارتباط برقرار می شد. به همین دلیل در طول تاریخ فقه اسلامی ابواب مربوط به کتاب السیر متغیر بود و گاهی حتی تحت عنوان کتاب الجهاد مباحث آن محدود می شد. در فقه شیعی ظاهرا تنها کسی که در میان قدما به کتاب السیر با این عنوان توجه داشت ابن جنید اسکافی بود که می دانیم فقهش متأثر از فقه اهل رأی بود. در کتاب های حدیثی متقدم ما هم این عنوان مورد توجه نبود. عموما در فقه شیعی ادبیات فقه السیر را مخصوص اهل سنت و فقه آنان می دانستند. ایده اصلی این بود که فقه کتاب السیر مربوط است به نحوه اداره جامعه از سوی خلیفه و امام و از‌ آنجا که قدرت سیاسی در دست خلیفگان و نظام خلافت سنی بود بنابراین فقه کتاب السیر از اهمیتی در فقه شیعه برخوردار نشد. با این وصف این بدین معنا نیست که فقهای شیعی به احکام مسائل سیاسی و آنچه متعلق به شون حاکم و سلطان عادل است در فقه شیعی بی توجه بودند. آنان معمولا در ابواب مرتبطی از این مباحث بحث می کردند. اما می دانیم که فقه سیاسی به دلیل عدم وجود حاکمیت در تشیع گسترش زیادی نمی توانست داشته باشد. در روایات امامان شیعه بحثی از کتاب السیر نشده است. تنها مورد مجموعه ای از روایات است که حفص بن غیاث که خود سنی مذهب و قاضی بود و کتابش از طریقی خاص به دست امامیه افتاده بود به عنوان مسائل السیر از امام صادق (ع) نقل می کرد که تنها روایاتی محدود از آن دفتر در احادیث کتب اربعه نقل شده است. با این وجود معمولا یک نکته در فهم روایات مرتبط با موضوع کلی سیر در ادبیات شیعی امامی مورد غفلت قرار گرفته است: ادبیات سیر نویسی در اصل به این دلیل نوشته می شد که وظائف امام و سلطان عادل و مشروع را در قبال مسائل مختلف حاکمیت روشن کند. فرض بر این بود که در این نوع کتاب ها روشن کنند سیره امام با الگو برداری از سیره پیامبر و خلفای راشدین در قبال مسائل مرتبط با حاکمیت بر دار الاسلام چیست. بنابراین این کتاب ها بازتاب امر واقع نبود. ادبیاتی بود برای بازتاب نظرات فقیهان در مورد حاکمیتی که مشروعیتش از پیش بایستی مفروض گرفته می شد و آنگاه به صورت فرضی در چنان جامعه ای احکام مرتبط با حاکمیت بر دار الاسلام مورد بحث قرار می گرفت و اینکه امام عادل باید در هر مورد چه وظیفه ای را مطابق سیره صحیحه انجام دهد. بنابراین این ادبیات را باید در قالب ادبیات سیاستنامه های شرعی فهمید و توصیه هایی که فقیهان به خلفا و سلاطن می کرده اند. کتاب های سیر اوزاعی و شیبانی را باید چنین فهمید، کما اینکه محمد النفس الزکیه در مقام کسی که مدعی امامت بود برنامه عمل خود را پیشاپیش در کتاب السیر خود ارائه داده بود. احادیث امامان شیعه درباره موضوعات مرتبط با حاکمیت امام عادل گرچه در ذیل کتاب السیر طبقه بندی نشده اما همانطور که فقیه آگاه مرحوم آیه الله بروجردی به درستی تشخیص داده بود فقه امامان شیعه واکنشی بود به ادبیات و فقه حاکم بر اهل سنت. یعنی پاسخی بود به فقه جاری در جامعه آن روز اسلامی. فرض حاکم بر پرسش هایی که از امامان در زمینه مسائل مرتبط با سیر می شد این بود که در صورتی که امام عادل (سلطان عادل) مدیریت سیاسی جامعه مسلمانان را به دست گیرد وظائف امام بنابر دیدگاه فقه اهل بیت چیست؟ بنابراین مشروعیت امام از پیش مسلم فرض می شد و در واقع این پرسش ها و پاسخ ها در قالب وظیفه ای که باید در زمان حاکمیت اهل عدل ( و امام عادل) مورد توجه قرار گیرد ارائه و تدوین می شد. با چنین فرضی در مقام پاسخ به فقه اهل سنت در باب السیر امامان شیعه نظرات خود را بیان می کردند و سیره عملی خود را در شرایط امامت امام عادل تبیین می کردند. به زبان دیگر آنچه در بحث های مرتبط با ابواب کتاب السیر از ائمه شیعه در کتاب های فقهی و حدیثی ما رسیده را باید به همان شکلی فهمید که از کتاب السیر محمد النفس الزکیه می توان برداشت کرد. برنامه عمل امام است در شرایطی که امامت امام زمینه سازی شده و امام عادل در مقام اعمال حاکمیت اختیار جامعه مسلمانان را دارد. طبعا به همین دلیل است که برای قرن ها فقهای شیعه به دلیل عدم وجود شرایط مناسب برای اعمال چنان حاکمیتی به گسترش ابواب مرتبط با فقه السیر جز به شکلی محدود و با عناوینی ثانوی و ولایاتی که از آن جز به اندازه قدر متیقن چاره ای نبود توجهی نشان نمی دادند و به گسترش مباحث آن نمی پرداختند. فقهای شیعه ابواب کتاب السیر را برنامه عمل امام عادل می دانستند و البته در مصداق امام عادل و شرایط وجود حاکمیت عادلانه بحث ها و اختلاف نظرهای گسترده ای داشتند که در جای دیگری باید بدان پرداخت. کتاب السیر برنامه عمل فقهی و سیاسی امام به شرط امکان اعمال حاکمیت بود و ائمه شیعه در برابر نظام فقهی ائمه اهل سنت می خواستند در واکنشی بدان شیوه حاکمیتی امام را در هنگام ظهور حاکمیت اهل بیت تبیین کنند.(حسن انصاری در بررسی های تاریخی:
http://ansari.kateban.com/post/3894)
257- حماسه دینی روضه‌الصابرین
به تازگی یکی از نسخه‌های مهم کتابخانه مجلس تحت عنوان روضه‌الصابرین به چاپ عکسی رسیده است. این نسخه منظومه‌ای در حماسه کربلا و عاشوراست که توسّط یکی از علمای اهل سنّت پاکستان، به سال 1198ق سروده شده است. جواد فینی، مقدمه خوب و جامعی بر این منظومه نوشته و نمایه‌های خوبی را هم در انتهای کتاب تدارک دیده‌ است.نام سراینده این منظومه «خدابخش» است که به «ملا» و «تونسوی» شهرت داشته و تخلص شاعری‌ او هم صابر است که در چندین جای این مجموعه ثبت شده است. صابر در روستای سنگهر از توابع تونسه، نزدیک دیره غازیجان، از شهرهای پنجاب پاکستان می‌زیسته و به همین دلیل به تونسوی شهرت یافته است. زمان و مکان درگذشت و دفن این شاعر معلوم نیست. صابر بر اساس ابیاتی که بعد از نعت پیامبر (ص) در مدح خلفای چهارگانه دارد، بر مذهب اهل سنّت بوده است. وی همچنین در فصل پایانی کتابش نیز فصلی در ردّ لعن و نفرین مسلمانان، از جمله یزید بن معاویه، دارد که سنّی بودن وی را تأیید می‌کند. امّا نکته مهم و قابل توجّه اینکه وی بر مذهب اهل تسنّن است و این منظومه شیوا و جانسوز را سروده و جالب‌تر اینکه روایات وی بسیار به روایات شیعیان نزدیک است و این خود می‌تواند برای تحقیق و پژوهش در تازه‌ای را برای علاقه‌مندان بگشاید. صابر، روضة الصابرین را در هجده سالگی سروده و بررسی اشعارش نیز نشان‌دهندة استحکام و قدرت شاعری وی در این سن است. وی همچنین آثار دیگری در قواعد نظم و دستور و لغت زبان فارسی نگاشته که حکایت از فضل و دانش او در این زمینه دارد. روضة الصابرین از مهم‌ترین حماسه‌های دینی در موضوع حادثه کربلا و علل آن است که با توصیفات شاعرانه گزارش شده و تاکنون معرّفی، تصحیح و چاپ نشده است. صابر این اثر را در سال 1198ق (برابر با 1784م) سروده و خود نامش را «روضة‌الصابرین» نهاده است. این حماسه دینی در وزن شاهنامه و بحر متقارب سروده شده و به یکی از حکمرانان محلی به نامِ معین‌الدوله مبارزالدین ابوالفتح محمد سربلندخان سدوزایی، از حکمرانان محلی افغان، تقدیم شده است. این منظومه دیباچه‌ای کوتاه در توحید، آفرینش جهان و انسان، عذرخواهی و توبه دارد و پس از آن مفصّل به نعت پیامبر خدا(ص)، معجزات و معراج ایشان پرداخته شده و نیز منقبت کوتاهی در ذکر خلفای چهارگانه دارد. بعد این مقدمّات، وی در سبب تألیف کتاب می‌گوید در یکی از شب‌های دوران جوانی تصمیم به نظم کتابی در ذکر علل واقعه کربلا و حوادث پیش و همزمان با عاشورا می‌گیرد و سعی او بر این بوده که از روایات صحیح بهره ببرد. بعد از سبب تألیف، منظومه با داستان تولد هاشم و امیه، پسران عبدالمناف شروع می‌شود و چگونگی دشمنی فرزندان آنها شرح داده می‌شود و در ادامه به چرایی عداوت یزید با امام حسین (ع) پرداخته شده است. در فصل‌های بعد، مرگ معاویه و تلاش یزید برای بیعت گرفتن از امام حسین (ع)، رسالت مسلم بن عقیل و چگونگی شهادت وی و طفلانش، دیدار امام حسین با حرّ بن یزید ریاحی، نامه ابن زیاد برای گرفتن بیعت از امام (ع) و ماجرای محاصره امام (ع) توسّط عمر بن سعد تا شهادت مظلومانة یاران و فرزندان امام (ع) و شهادت مظلومانة ایشان، به نظم در آمده است.در پایان متن نیز فصلی «در غدّاری روزگار و ناهمواری دور دوّار» و فصلی نیز تحت عنوان «در امتناع آنان که بر مسلمین لعنت می‌گویند و از جهالت به راه ضلالت می‌پویند» آمده تا شاعر بر عقاید مذهبی خودش تاکید کند. تحقیق و پژوهش بر روی این منظومه، از آنجا که توسّط یک سرایندة اهل تسنّن سروده شده، از اهمیت بالایی برخوردار است و منبع مهمی‌ برای بررسی سیر عقاید و مذاهب در محدودة زمانی و مکانی تالیف این اثر است. چاپ عکسی روضه‌الصابرین بر اساس نسخه 18974 کتابخانه مجلس شورای اسلامی انجام شده و این نسخه توسّط کاتبی ناشناخته در تاریخ 20 شوّال 1299ق به نستعلیق، کتابت شده است.انتشارات وانیا این مجموعه را در 246 صفحه و در قطع وزیری به چاپ رسانده است.
(کتابخانه مجلس در: http://ical.parliran.ir)
258- تبار اجتماعی شیعه تا پایان قرن چهام هجری
«شیعیان متقدم: جستارهایی در تبار اجتماعی شیعه تا پایان قرن چهام هجری» عنوان کتابی است که توسط محمدحسین افراخته تألیف شده و انتشارات نگاه معاصر آن را در سال ۱۳۹۷ منتشر کرده است. تاریخ تشیع در پنج قرن اول را می توان مهم ترین دوران شیعه قلمداد نمود. تشیع در این دوران به عنوان یک نظام فکری منسجم شکل گرفت و آنچه که امروزه در میان شیعیان، از آموزه های حدیثی، فقهی، کلامی وجود دارد، ثمره ی تلاش های امامان شیعه، اصحاب ایشان و دانشمندان و محدثان این دوره است. علاوه بر این، بسیاری از آیین ها و رویه های اجتماعی شیعی نیز در همین دوران شکل گرفته اند که پیوندی تنگاتنگ با اعتقادات اساسی مذهب تشیع، به ویژه موضوع امامت، دارند. بحث از تاریخ اجتماعی تشیع می تواند در کنار مباحث تاریخ فکر شیعه سودمند باشد. تاریخ اجتماعی شیعه و تاریخ فکری تشیع از یکدیگر تفکیک پذیر نبوده و این دو را باید به همراه یکدیگر در تحلیل تاریخ تشیع در نظر گرفت. تاریخ اجتماعی شیعه نقش به سزایی در شناخت فضای حاکم بر جامعه شیعه در سه قرن اول دارد و می تواند به نوعی پیش نیاز مطالعات تاریخ فکر تلقی شود. در این مقالات تلاش شده است نگاهی کوتاه و اجمالی به وضعیت اجتماعی شیعه در پنچ قرن اول افکنده شود. در این نوشتار تلاش بر این است که با الهام از اصل نظریه ی سرمایه، تنها چهار سرمایه ی فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و نمادی به عنوان مطالعه موردی برگزیده شوند. از هر کدام از این چهار نوع نیز، تنها یک مصداق در جامعه شیعه انتخاب شده و مورد مطالعه قرار گیرند. در این مقالات تلاش شده تا دورنمایی از وضعیت اجتماعی شیعه به محضر خوانندگان ارائه شود. در واقع این کتاب مقدمه ای می تواند باشد تا تاریخ اجتماعی شیعه بر اساس روش های نوین مطالعاتی و تطبیق تئوری های مختلف جامعه شناسی، از جمله نظریه ی «سرمایه»، و با مطالعه ی کامل و بنیادین مورد بررسی قرار بگیرد.در این کتاب در مجموع پنج مقاله گنجانده شده است. گزارش اجمالی از این مقالات به شرح ذیل است: مقاله ی اول در مورد کتاب عبیدالله بن علی حلبی است. با مطالعه ی تاریخ حدیث شیعه، این امر قابل مشاهده است که اصحاب امامان (علیهم السلام) احادیثی را که از ایشان می شنیدند، در قالب یک کتاب تدوین می کردند. این نگاشته ها مهم ترین سرمایه های حدیثی شیعه بودند و منبع اصلی محدثان بعدی شیعه در تدوین مجامع حدیثی خود بودند. در این مقاله کتاب حلبی به عنوان نمونه ای موردی برای بررسی انتخاب شده است. مقاله ی دوم تحلیلی تاریخی بر قصیده ابن منیر طرابلسی است. وی به دلیل روابط خوبی که با یکی از شرفای ساکن بغداد داشت، هدیه ای را به توسط یکی از غلامان مورد علاقه خود برای او ارسال نمود. شریف به گمان اینکه غلام نیز جزء هدایا بوده، او را نزد خود نگاه داشت. ابن منیر شعری برای سید سرود و در آن از او درخواست نمود تا غلام مورد علاقه ای را بازفرستد. سید نیز پس از رسیدن قصیده با ارسال هدیه و یک شعر، غلام را به سوی طرابلس رهسپار نمود. ابن منیر در سروده ی خود بسیاری از اعتقادات و همچنین تقابل های موجود میان شیعه و اهل سنت در جامعه آن روز را به تصویر کشیده است. گستره ی موضوعات مطرح شده در این شعر که باورهای اعتقادی، تضادهای آیینی و مسائل عملی (اصطلاحا فقهی) را در بر می گیرد، نشان دهنده بخشی از تضادهای موجود در آن دوران است. در این مقاله تلاش بر این بود تا با بررسی ابیات این شعر، ابتدا خاستگاه اعتقادات و آیین های شیعی در روایات رسیده از اهل بیت علیهم السلام نشان داده شده و در ادامه گزارش های تاریخی اعتقادات و آیین هایی که ابن منیر در شعر خود به آن ها اشاره نمود، بیان شوند. مقاله سوم بررسی گستره ی جغرافیایی شیعه بر اساس گزارش های بیان حی علی خیر العمل در اذان است. شیعیان، بدون استثنا، معتقد به وجوب ادای فراز مذکور در اذان بوده و اهل سنت آن را حرام و یا مکروه می دانند. به همین دلیل این فراز نماد تشیع بوده و بیان آن نشانه ای از تشیع ساکنان یک منطقه به شمار می رود. از سوی دیگر، به دلیل خصوصیت ویژه اذان که باید با صدای بلند گفته شود، گفتن حی علی خیر العمل در اذان نیازمند قدرت اجتماعی و یا سیاسی است. بنابراین با بررسی گزارش های موجود در منابع تاریخی که بیان حی علی خیر العمل در اذان را گزارش کرده اند، می توان گستره جغرافیایی قدرت سیاسی و یا اجتماعی شیعه را به دست آورد. در این مقاله نشان داده شده است از شرقی ترین نقطه جهان اسلام تا غربی ترین نقطه جهان اسلام، شیعیان در اذان خود فراز مورد بحث را تکرار می کردند. مقاله ی چهارم به بررسی تأثیر اجتماعی حرم های ساخته شده بر قبر امیر المومنین علیه السلام در قرن چهارم پرداخته است. در اوایل این قرن ابوالهیجاء عبدالله بن حمدانی بنایی بر قبر امیرالمومنین ساخت. پس از وی، این کار توسط عضدالدوله دیلمی در نیمه های قرن چهارم ادامه یافت و بارگاهی بسیار مجلل بر قبر بنا نهاده شد. علاوه بر بنای ساخته شده، عضدالدوله اقدامات عمرانی دیگری نیز، از جمله حفر قنات و ساخت بازار و خانه در اطراف حرم انجام داد. این اقدامات باعث جلب توجه شیعیان به شهر نجف و سکونت آن ها در اطراف حرم گردید، به طوری که در مدتی کوتاه نجف به یک شهر تبدیل شد. افراد زیادی در آنجا ساکن شدند، پس از سی سال از ساخت بارگاه برای شهر نجف دیوار ساخته شد، زیارت حرم های اهل بیت علیهم السلام به صورت علنی و دسته جمعی انجام گرفت، هدایا برای حرم ارسال گردید، بزرگان در حرم امیرالمومنین علیه السلام دفن شدند و سازمانی برای اداره حرم ایجاد گردید. این نوشتار تمامی این تاثیرات اجتماعی را بررسی نموده است. مقاله ی پنجم به موضوع رابطه میان گسترش تشیع در منطقه فارس از طریق تجارت اختصاص دارد. تجارت شیعیان با فارس در دوران امام صادق علیه السلام آغاز شد. افراد زیادی که با فارس روابط تجاری داشتند، از جمله تاجران پارچه سابری، در این منطقه حضور یافتند. پس از شروع تجارت، افزایش جمعیت شیعه در این منطقه قابل مشاهده است. در اصحاب امامان بعدی شیعه راویان اهالی فارس دیده می شود که دلیل بر این است این افراد حداقل یک حدیث مستقیم از امام نقل کرده اند. در اواخر قرن سوم محدثان و مولفان شیعه در فارس وجود داشته اند که اسامی تالیفات آن ها در کتاب های فهرستی شیعه موجود است. به علاوه، در اوایل قرن چهارم، برخی از دانشمندان شیعه به شیراز، به عنوان مرکز فارس مهاجرت کرده و به فعالیت علمی مشغول شدند. بزرگی و شهرت این محدثان به حدی بود که برخی از محدثان بزرگ شیعه، شیراز را به عنوان مقصد علم آموزی خود انتخاب کردند. در اواخر قرن چهارم نیز رساله هایی توسط شیخ صدوق و شیخ مفید در پاسخ اهالی فارس نوشته شد که نشان از وجود روابط علمی میان علمای شیعه با اهالی فارس داد.(کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران در:
https://www.historylib.com/books/2330)
259-سفرنامه عتبات
«سفرنامه عتبات: گزارشی مبسوط از بیماری وبا در ایران و عراق(4 رمضان 1321 تا 16 صفر 1322)(10 شوال 1322 تا 23 صفر 1323)» عنوان کتابی از حسین خان مهاجرانی (شجاع السلطان همدانی) است که توسط انتشارات مشعر در سال ۱۳۹۶ منتشر شده است. زیارت، یکی از مناسک رایج اغلب مذاهب اسلامی است و با توجه به نقش محوری امام در مذهب شیعه، زیارت مراقد مطهر ایشان، همواره مورد توجه شیعیان بوده است. در این میان، شهرهای مذهبی عراق (کربلا، نجف، کاظمین و سامرا) که مدفن امامان شیعه اند و آن ها را «عتبات عالیات» می گویند، به عنوان مراکز مهم علمی و آموزشی جهان تشیع در طول تاریخ اهمیت ویژه ای یافته اند و شیعیان جهان به ویژه ایرانیان، از دیرباز نگاه خاصی به این شهرهای مقدس داشته اند. بارزترین مصداق این توجه نیز سنت گزارش نویسی در سفر یا سفرنامه نویسی است.این دسته از آثار دربردارنده ی اطلاعات فرهنگی، سیاسی و اجتماعی مفیدی از مبدأ سفر، مسیر منتهی به کشور مقصد و بیشتر از خود مقصد سفر هستند. سنت سفرنامه نویسی که از دیرباز به شکل محدود، مرسوم بود، در دوره ی قاجار رواج چشم گیری یافت. سفرنامه نویسان این دوره، هر یک با تخصص ها و گرایش های فکری خود کوشیده اند آداب و رسوم مردم شهرها و روستاهای ایران و عراق را بازگو کنند و اماکن و آثار تاریخی و حوادث و رویدادهای بین راه را تشریح و توصیف نمایند. از عصر قاجار سفرنامه های بسیاری برجای مانده که برخی از آن ها مربوط به عتبات عالیات و دارای اهمیت تاریخی است. سفرنامه معرفی شده نیز از این قاعده مستثنا نیست، بلکه از جهاتی مهم تر نیز می باشد. مؤلف این سفرنامه یکی از شخصیت های عصر قاجار مشهور به «شجاع السلطان همدانی» است که گزارش روزانه ی سفرش را به عتبات عالیات تدوین کرده و اطلاعات مفیدی را ارائه داده است. وی سفرهای بسیاری به شهرهای مذهبی عراق داشته و در برهه ای نیز مقیم کربلای معلا بوده است. او همچنین به عنوان یکی از صاحب منصبان عصر قاجار بانی برخی اقدامات عمرانی در عتبات مقدس بوده است. از این رو شجاع السلطان آشنایی نسبتا کاملی به اوضاع عراق، به ویژه عتبات عالیات، داشته و در سفرنامه خود اخبار چشم گیری در زمینه های گوناگون، اعم از سیاسی و اجتماعی، ارائه کرده است که می تواند مورد استفاده علاقه مندان قرار گیرد. این کتاب شامل دو سفرنامه (سفرنامه اول: رمضان 1321 قمری و سفرنامه دوم: شوال 1322 هجری قمری) است. (کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران در:
https://www.historylib.com/books/2328)
260-اصفهان عصر صفوی
«اصفهان عصر صفوی، سبک زندگی و ساختار قدرت: خوانشی دیگر از شرایط اجتماعی - سیاسی دوره صفویه» عنوان کتابی است که توسط زهره روحی تألیف شده و انتشارات امیر کبیر آن را در سال ۱۳۹۷ منتشر کرده است. این اثر سبک و شیوه ی زندگی مردم اصفهان را در مدت زمانی که این شهر پایتخت صفویان بوده است ارائه می کند و درباره ی الگوهایی که در آن عصر از ناحیه ی قدرت شکل گرفت به بحث و بررسی می پردازد. همان الگوهایی که تعیین کننده ی سبک زندگی در قلمرو روزمره بود، چون می دانیم که در پی اصلاحات سیاسی شاه عباس، شهر اصفهان بازسازی شد و حتی گسترش پیدا کرد. واقعیت این است که در حیطه ی علوم انسانی کارچندانی درباره ی این شهر و ساکنین آن انجام نگرفته است و این همان جایی است که کارگاه مطالعاتی کتاب حاضر برپا شده است. یافتن پتانسیل هایی که به لحاظ اجتماعی، آفریننده شهر اصفهان عهد صفوی بود. تمایل به شناخت نحوه های بودن، سبک زندگی، دیدگاه و شیوه هایی که انسان نوعی آن عصر بر اساسش با خود، دیگری، شهر و جهان رابطه برقرار می کرد، ذهن انسان را سخت به خود مشغول می کند، زیرا با توجه به تجربه، یقین می توان دانست که در پس آن تصویر مجذوب کننده ی به اصطلاح «بهشتی» شایگان؛ انسان و جامعه ای وجود دارد که به عکس عمیقا استوار بر زمینند: وابسته و برخاسته از شرایطی کاملا مادی که از ویژگی های مهمش می توان به ستیز و نزاع اجتماعی و سیاسی برای بقا و قدرت اشاره کرد. پس ذهنن به جستجوی امکاناتی برمی آید که بتواند به طور نسبی مشخص کننده ی انسان نوعی عصر صفوی در اصفهان باشد. همانی که در ساختارهای مبتنی بر قدرت های موجود در قلمرو فرهنگی و اجتماعی، (همچون تمامی وجودهای تاریخی و اجتماعی در هر عصر و زمانه ای)، گریزی از هستی دیالکتیکی اش ندارد و از این رو به میزانی که خود برآمده از فضای سنن و آداب اجتماعی و فرهنگی جامعه زیستی اش بود، از طریق نحوه زندگی اش نیز (که مالامال از کدهای قدرت گذاری شده زمانه ی خود بود)، عنصری کوشا و جدی در بازتولید ساختار اجتماعی و فرهنگی اش با شمار می آمد، اما نکته جالب اینجاست که هرچه دامنه ی مطالعات وسیع تر و عمیق تر می شود، متوجه خرده فرهنگ هایی می شویم که همگی برآمده از آزادسازی فرهنگی اصلاحات شاه عباسی بودند، و هرکدام می توانستند نحوه ی بودن گروه هایی مشخص از ساکنین شهر اصفهان را ارائه و نمایندگی کنند. در خصوص روش این کتاب باید گفت که به دلیل موقعیت هایی که از نگاه امروز می توانند متناقض به نظر برسند، لازم بوده تا حتما مطالعات میان رشته ای برگزیده شود که از هرجهت قابل انعطاف باشد. ضمن آنکه تلاش شده تا در برخی مواقع از مقایسه تطبیقی - تاریخی به صورت حداکثری استفاده شود، زیرا جدا بر این باور باید بود که زمانی می توان به طور نسبی، به «خود اجتماعی و اقتصادی» (انسان نوعی اجتماعی و اقتصادی یک عصر در یک مکان و در اینجا به طور مشخص اصفهان عصر صفوی) و نحوه زندگی این «خود متعارف و سرنمونی»، نزدیک شد که بتوان در همان عصر و زمانه نمونه هایی در مکان و سرزمینی دیگر با ساختار اجتماعی و اقتصادی متفاوت در اختیار داشت. از این رو از انگلستان عصر الیزابت اول و فرانسه لویی چهاردهم یاری گرفته شده است. نمونه هایی که علی رغم تفاوت های خود، به طور نسبی امکان سنجش را برای درک و مطالعه بهتر موقعیت فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی اصفهان، بین سال های 1722-1598 م. فراهم می کنند یعنی اصفهان صفوی از زمان طلوع تا افولش. اما در خصوص برخی از موقعیت های «روزمره» تلاش شده است تا (برخلاف عادت تقلیل گرایی ناشی از عقلانیت تک محور) تفسیر و تحلیل تا حد امکان، باز و گشوده و فاقد مرز به روی ساحت های به ظاهر متناقض خود باشد. فهرست فصل های این کتاب عبارتند از: فصل اول: پراکندگی در قدرت و ثروت؛ فصل دوم: تمرکز در قدرت و ثروت؛ فصل سوم: سیمای اجتماعی و اقتصادی شهر اصفهان و فصل چهارم: سقوط و انحطاط صفویه. (کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران در:
https://www.historylib.com/books/2319)
261-غَرس‌الدین اربلی و احتمال تشیّع وی
غَرس‌الدین ابوبکر بن محمد بن ابراهیم اربلی (درگذشته 679ق در دمشق)، از شعرای سده هفتم هجری است که درباره وی آگاهی‌های چندانی در دست نیست. تنها در شماری از منابع تاریخی شام در دوره مملوکی، زندگی‌نامه مختصری از وی ارائه و قطعاتی از قصاید وی نقل شده است. قطب‌الدین یونینی در توصیف وی نوشته است: «کان دیّناً خیّراً صالحاً، حَسَنَ العقیدة، کثیرَ الذکر والتلاوة، عنده فضیلة تامّة، ومعرفة بالنحو والعربیة، وحلّ المترجم، مقتدر علی النظم وعمل الالغاز.» همو برای غرس‌الدین اربلی از اثر منظومی به عنوان الالفیة فی الالغاز المخفیة نام برده که موضوع آن، هزار لغز در هزار اسم بوده است. همچنین از اشاره یونینی در ذیل زندگی‌نامه عزالدین حسن بن محمد اربلی (درگذشته 660ق)، شاعر و فیلسوف نابینا برمی‌آید که غرس‌الدین اربلی شاگرد وی بوده است. درباره عزّالدین اربلی اشاره به این نکته ضروری می‌نماید که شماری از مورخان اهل سنّت، وی را به «رفض» و در عین حال به کفر و زندقه و فساد عقیده متّهم کرده‌اند. اگرچه یونینی، درجه تشیّع وی را تفضیل امام علی (ع) بر سه خلیفه دیگر (در عین احترام به آنها) تعیین کرده؛ اما مرحوم سید محسن امین با استناد به اقوال مورّخان اهل سنّت، از وی به عنوان یکی از اعلام شیعه یاد کرده است. در منابعی که شرح حال غرس‌الدین اربلی را به دست داده‌اند، اشاره‌ای به مذهب و عقیده وی نشده است. اما شمس‌الدین جَزَری (درگذشته 738ق)، در ذیل زندگی‌نامه مجدالدین عبدالرحیم بن ابی‌بکر جَزَری شافعی صوفی (درگذشته 698ق)، قصیده‌ای را از سروده‌های غرس‌الدین اربلی نقل کرده است که شماری از ابیات آن به وضوح می‌تواند بیانگر اعتقادات شیعی این شاعر، یا لااقل گرایش و محبّت شدید وی نسبت به اهل بیت (ع) باشد.(گنجینه در:
http://ganjineh.kateban.com/post/3888)
262-مقتل الحسین (ع) به روایت حصین بن عبدالرحمان سلمی کوفی
«مقتل الحسین علیه السلام به روایت حصین بن عبدالرحمان سلمی کوفی» عنوان مقاله ای از رسول جعفریان است که در نشریه آینه پژوهش(دوره 29، شماره 172، پاییز 1397، صفحه 3-25) منتشر شده است. حصین بن عبدالرحمان سلمی کوفی یکی از افراد و راویان شناخته شده ای است که شمار قابل توجهی روایت فقهی و تاریخی از او در منابع کهن است ولی کمتر در کارهای انجام شده در حوزه تاریخ نویسی مسلمانان، به وی پرداخته شده است. او کسی است که نسل پیش از ابن اسحاق بوده، در کوفه می زیسته و اخباری از طریق منابع خود، درباره سیره نبوی و نیز مقتل امام حسین (ع) دارد. این شخص دارای تعداد قابل توجهی روایت تاریخی در حوزه سیره نبوی و مقتل امام حسین (ع) است که می توان از او به عنوان کسی که تصویری مشخص از اخبار عاشورا دارد، گرچه اخبار وی مفصل نیست، نام برد. در این نوشتار نکات ذیل مورد مداقه قرار گرفته است: حصین بن عبدالرحمان کیست؟ از اخبار سیره نبوی و تاریخ اسلام چه روایاتی از او مانده است؟ و در نهایت اینکه، درباره مقتل امام حسین (ع) چه نقل هایی دارد.
263- امیر مؤمنان(ع) و قتل عثمان بر اساس منابع متقدم
«تبیین نقش امیر مؤمنان(ع) در ماجرای قتل عثمان با رویکرد تطبیقی بر اساس منابع متقدم» عنوان مقاله ای از محمدجواد واعظی است که در نشریه تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی(دوره ۹، شماره ۳۲ ، پاییز ۱۳۹۷ ) منتشر شده است. باتوجه به گزارشهای مختلفِ قتل عثمان ونقش امیرالمومنین(ع)، پژوهش درصدد پاسخ به این مسأله است که اختلاف گزارش در این ماجرا ناشی از چیست؟ اهمیت مسأله از این جهت است که بررسی زمینه، اصل و پیامد‏ حادثه، مشخص می کند که هر مورخی با چه پیش زمینه ای به طرح ماجرا پرداخته است.نتیجه ای که از این پژوهش حاصل شده این است که گزارش ابن سعد باارائه تصویر مظلوم مقدس ازخلیفه، حاکی ازتعصب سنی گری اوست. بلاذری باذکر حق بودن شورش، تمایل خود به شیعه را بازگو می کند. از وصف بی کفایتی خلیفه و بی طرفی امام(ع) نیز می توان به تشیع معتدل یعقوبی پی برد. طبری اگرچه سنی است ولی امام را به شدت پیگیر حفظ جان خلیفه می داند و سرانجام گزارش مسعودی نشانگر علایق شیعی اوست که باتکیه به مردمی بودن شورش و تلاش امام(ع) برای حفظ جان خلیفه ترسیم می شود.( متن کامل مقاله در
: http://tarikh.maaref.ac.ir/article-1-299-fa.html)
264-تمایلات شیعی ابن مستوفی مؤلف تاریخ اربل
شرف‌الدین ابوالبرکات مبارک بن احمد بن مبارک بن موهوب لخمی اربلی معروف به ابن مستوفی (564-637ق)، ادیب، شاعر و مورخ مشهور اربل (شهر اربیل کنونی در کردستان عراق) در اواخر دوره عباسی است. او مستوفی و متولی امور دیوانی حاکم اربل ملک المظفّر کوکبوری (درگذشته 630ق) بود و این منصب را از پدرش و او نیز از برادر و پدر خود به ارث برده بود. ابن مستوفی پس از تصرف اربل به دست مغولان، به موصل مهاجرت کرد و سال‌های پایانی عمر خود را در این شهر سپری کرد. ابن مستوفی دارای رسائل و تألیفاتی ادبی از جمله النظام فی شرح شعر المتنبّی وأبی تمّام و نیز دارای دیوان شعر بوده است. اما بیشتر شهرتش را وامدار تألیف تاریخی ارزشمند خود تاریخ اربل است که از تواریخ محلی مهم شهرهای عراق در سده هفتم به شمار می‌آید. اربل از جمله شهرهایی است که در سده‌های ششم و هفتم، شخصیت‌های شیعه‌ای را از این شهر سراغ داریم که به نوعی نشان‌گر نفوذ تشیّع در آن است. مشهورترین شخصیت شیعه اربل در این دوره، بهاءالدین علی بن عیسی اربلی (درگذشته 693ق)، ادیب برجسته و صاحب کتاب کشف الغمّه در تواریخ ائمه دوازده‌گانه (ع) است. از دیگر شخصیت‌های شیعه اربل در این دوره می‌توان به یوسف بن نفیس اربلی اشاره کرد که ابن شعّار موصلی (درگذشته 654ق)، از وی با تعبیر «کان شیعیاً مغالیاً شدید الرفض» یاد کرده است. ابن مستوفی، اگرچه در ظاهر به تشیّع شهرت نداشته، اما بی‌تردید دارای تمایلات شیعی و علاقه شدید به اهل بیت (ع) بوده است. تمایلات شیعی وی به بهترین وجه در برخی اشعار وی، که خوشبختانه نمونه‌هایی از آنها به واسطه ابن شَعّار به دست ما رسیده، آشکار می‌شود. ابن مستوفی قصیده‌ای در مدح اهل بیت (ع) دارد که در آن، به برخی از فضائل امیر مؤمنان علی (ع) اشاره کرده و به ذمّ معاویه پرداخته است. روح شیعی چنان بر این قصیده غالب است که کاتب نسخه قلائد الجُمان ابن شّعار، در حاشیه متن نسخه خطی، سراینده این اشعار را مورد حمله قرار داده و او را دروغگو و مستوجب آتش خوانده است! صلاح‌الدین صفدی (درگذشته 764ق) نیز در یکی از آثار ادبی خود، دو بیت شعر از ابن مستوفی را در رثای امام حسین (ع) نقل کرده است. گرایش شیعی ابن مستوفی، حتی از دید مصحّح مجلد نویافته از تاریخ اربل که به تراجم شعرا اختصاص دارد، مخفی نمانده است. چنانکه ابن مستوفی در ذیل زندگی‌نامه محمد بن حسین شُروبی موصلی (زنده در 624ق) ـ که بیشتر اشعار وی در مدح صحابه پیامبر (ص) بوده و از این‌رو به لقب «شاعر صحابه» شهرت داشته ـ هیچ یک از سروده‌های وی در مدح صحابه را نقل نکرده است. از این‌رو بشّار عوّاد معروف، مصحّح کتاب، در پاورقی، علت احتمالی این مسئله را تشیّع ابن مستوفی دانسته است. نکته دیگر در ارتباط با گرایش شیعی ابن مستوفی آن است که مرحوم سید محسن امین، در ذیل زندگی‌نامه اسعد بن ابراهیم بن حسن بن علی اربلی، به وجود نسخه‌ای از کتاب اربعین ابن دحیه کلبی (درگذشته 633ق) اشاره کرده که حاوی احادیثی در فضائل امام علی (ع) است و احادیث موجود در این کتاب، بر تشیّع مؤلف آن دلالت دارد. اما نکته‌ای که در اینجا برای ما اهمیت دارد آن است که در بلاغ سماع پایان این نسخه آمده است که اسعد بن ابراهیم اربلی، این احادیث را نزد مؤلف آن ابن دحیه، به قرائت «مبارک بن موهوب اربلی»، در سال 610ق شنیده است. ظاهراً این مبارک بن موهوب، کسی نیست جز ابن مستوفی مؤلف تاریخ اربل که در اینجا با حذف دو واسطه در نسب وی، به جدّش موهوب نسبت داده شده؛ و این مسئله شاهد دیگری بر تمایلات شیعی ابن مستوفی است.(گنجینه در:
http://ganjineh.kateban.com/post/3883)
265-نگرش حاکمانِ آذربایجان به تشیع
«نگرش حاکمانِ آذربایجان به تشیع (از فروپاشی ایلخانان تا تأسیس صفویه)» عنوان مقاله ای است که توسط سید مسعود شاهمرادی نگارش شده و در پژوهشنامه تاریخ اسلام(دوره ۱، شماره ۲۸ ، زمستان ۱۳۹۶ ) منتشر شده است. تشیع از فروپاشی ایلخانیان تا برآمدن صفویان در ایران فراز و نشیب زیادی داشته است. بررسی وضع شیعیان در آن ایام در آذربایجان که مدتی بعد بستر تشکیل حکومت صفویان و رسمیت یافتن تشیع شده بود، اهمیت زیادی دارد. در این مقاله با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی و بررسی متون تاریخی روشن شد که حاکمان محلی آذربایجان پس از فروپاشی ایلخانان گرایش به تشیع داشته‌اند به نحوی که پس از روی کار آمدن ترکمانانِ آق قویونلو و قراقویونلو، توسعه گرایش­های شیعی در این منطقه نهایتا موجب روی کار آمدن صفویه و رسمی شدن مذهب تشیع شده است. (متن کامل مقاله در:
http://journal.isihistory.ir/article-1-549-fa.html)
266-تحلیل مطالعات شیعی لویی ماسینیون
«تحلیل مطالعات شیعی لویی ماسینیون، بررسی دیدگاه‌ها و روش‌ها» عنوان مقاله ای از محمد رضا بارانی بارانی و وصال حسین اف است که در نشریه مطالعات تاریخ اسلام(دوره ۱۰، شماره ۳۸ ، ۱۳۹۷ ) منتشر شده است.لویی ماسینیون خاورشناس فرانسوی یکی از پژوهشگران برجسته و موج‌ساز در مطالعات شیعی بوده که با بهره‌گیری از روش‌های علمی، آثار و دیدگاه‌های ارزشمند و سودمندی از خود برجای گذاشته است. پرسش مهم این است که دیدگاه‌ها و روش‌های علمی لویی ماسینیون در مطالعات شیعی او چه بوده است؟ گرچه برخی دیدگاه‌های ماسینیون دارای اشکال‌های علمی است اما مطالعات شیعی او بر پایه روش‌های علمی انجام شده است. این مقاله در پی آن است که با بررسی دیدگاه‌ها، روش‌ها و همچنین رفتارهای همدلانه او با مسلمانان و با رویکرد توصیفی-تحلیلی به تحلیل موضع‌گیری‌ها و دیدگاه‌های ایشان و ارتباط آن با روش‌های علمی آثار او بپردازد. لویی ماسینیون در اوایل زندگی علمی خود به صهیونیسم گرایش داشته، اما در دوره‌های بعد با آشکار شدن جنایات صهیونیستها به مخالفت شدید با اسرائیل پرداخته و برای دفاع از مسلمانان ستمدیده الجزایر با دولت خود یعنی فرانسه مخالفت کرده است. او درباره برخی مسائل مانند جانشینی رسول خدا (ص)، حدیث غدیر و معنی کلمه مولی، برادری علی(ع) با پیامبر(ص) و باور به امامت در زیدیه و اسماعیلیه، همچنین در گزینشی عمل کردن بر اثر رویکرد شدید عرفانی- صوفی و یاد نکردن از مآخذ در برخی پژوهش‌ها دچار اشتباه و یا نقص علمی شده است. به نظر می‌رسد این دیدگاه‌ها با روش پدیدارشناسی او همراه و هماهنگ بوده و در حقیقت روش او به گونه‌ای همدلانه بوده است نه اینکه به پشتیبانی از دین اسلام و مذهب تشیع باور داشته باشد.(متن کامل مقاله در
: http://journal.pte.ac.ir/article-1-504-fa.html)
267- جنگ عادلانه در سیره امیرالمؤمنین(ع)
«شاخص‌های جنگ عادلانه در سیره نظامی امیرالمؤمنین(ع)» عنوان مقاله ای از علیرضا مهدویان و اصغر افتخاری است که در نشریه مطالعات تاریخ اسلام(دوره ۱۰، شماره ۳۸ ،۱۳۹۷ ) منتشر شده است. جنگ عادلانه ازجمله مسائلی است که در اخلاق جنگ مطرح می‌شود امّا این مسئله در حوزه اسلامی چندان مطرح نشده است. پژوهشگر با انتخاب سیره علوی درجنگ‌ها، لازم می‌بیند شاخص‌های جنگ عادلانه را استخراج کند. این پژوهش بامطالعه سیره نظامی امام علی(ع)در دو ساحت حق و عمل جنگ صورت پذیرفته است. دستاورد این تحقیق را می‌توان به دو بخش اصلی تقسیم کرد. بخش اوّل، استخراج سؤالات کلیدی جنگ عادلانه در نظریات متعارف و بخش دوم پاسخگویی آن از منظر سیره نظامی امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) است. (متن کامل مقاله در:
http://journal.pte.ac.ir/article-1-387-fa.html)
268-نقش فتحعلی شاه قاجار در شکل گیری روندها و نهادهای مذهبی
«خاقان صاحب قران و علمای زمان: نقش فتحعلی شاه قاجار در شکل گیری روندها و نهادهای مذهبی نو» عنوان کتابی است که توسط احمد کاظمی موسوی تألیف شده و نشر آگاه آن را در سال ۱۳۹۷ در ۳۱۰ صفحه منتشر کرده است. فتحعلی شاه قاجار را می توان سنتی ترین پادشاه ایران دانست، که در برزخ برخوردی گریز ناپذیر با مدرنیتی توسعه گر، 37 سال بر ایران حکومت راند. ایران در این بزنگاه، پادشاهی روحانیت گرا ولی خودشیفته بر سر داشت. فتحعلی شاه از هوشیاری و آموزش معمولی شاهان آن عصر برخوردار بود، اما شیفتگی اش به نیروهای غیبی و اتکا به وساطت و امداد خارجی، ادعای قدرقدرتی او را به عالم الفاظ برد و نتیجه ای جز شعر و رجز به بار نیاورد. دوره ی فتحعلی شاه در زمینه ی تشکیل دیوان و پرورش گویش تهرانی تازه، که بعدا گویش معیار فارسی در ایران شد، دستاوردهایی داشته است. هم چنین می توان پیشرفت در برخی از رشته های هنری از جمله نقاشی، موسیقی و شعر فارسی را وامدار تشویق فتحعلی شاه دانست. مضافا با موافقت این شاه بود که دارالسلطنه ی تبریز توانست زیر نظر عباس میرزا نقش «کانون ترقی خواهی» زمان را به خود بگیرد، و دروازه ی آشنایی حکومت ایران با دستاوردهای عصر جدید شود. با این همه، برآیند مهم عصر فتحعلی شاه شکل گرفتن روندها و نهادهای تازه ی مذهبی است که موضوع اصلی این کتاب است و تاکنون کمتر مورد بررسی قرار گرفته است.فتحعلی شاه قاجار طی حکومت 37 ساله اش در اوایل سده ی سیزدهم هجری / نوزدهم میلادی رویه ای در رابطه با علما و اهل کشف و معنا در پیش گرفت که در شکل دادن به نهادهای تازه ی مذهبی نقش نمایانی داشته است. هم زمان با عصر فتحعلی شاه، یا اندکی پس از آن، نهادهایی با عناوین مرجع تقلید، مجتهد اعلم، رکن رابع، واسطه ی فیض، نقطه ی اولی و مهم تر از همه اصل ولایت عامه ی فقیه پدید آمدند یا جان گرفتند. این مقامات هر یک به جای خود روندهای جدیدی در جامعه ی شیعه ی ایران بنا گذاشتند. ایرانیان بار تأثیرات و تبعات این نهادها و عناوین را بر دوش دارند، ولی از چگونگی و چرایی پیدایش این گرایش ها و رشد هسته ای اقتدار دینی نوین در دو قرن اخیرف آن طور که باید، آگاهی ندارند. چون بررسی های تاریخی پژوهش گران ما از این دوره بیش تر صرف شرح جنگ های ایران و روس و چگونگی از دست رفتن سرزمین های قفقاز، مرو و هرات به علت سیاست بی خبری حکومت گران عصر (به ویژه فتحعلی شاه) از مناسبات جدید جهانی شده است. کمتر نویسنده ای به چگونگی ظهور اقتدار دینی تازه در عناوین مذهبی جدید پرداخته و علت رشد و غلیان آن ها را در بستری اجتماعی بررسی نموده است. به طوری که خواهید دید آگاهی فتحعلی شاه از اوضاع زمان، کمتر از پادشاهان پیش و پس از خود نبود، بلکه ادعای آشنایی داشتن با مسائل فقهی و ادبی، جوشش و خوش نشینی اش با اهل شعر و روحانیت، به ویژه با فقها و علمای زمان، زمینه ساز روندهایی که در این کتاب از آن سخن می گوییم، شد. افزون بر این ها می دانیم که نطفه های رشد نقاشی عصر قاجار، موسیقی دستگاهی ایران، و رواج عزاداری مرسوم شیعه از دوره ی فتحعلی شاه بسته شده اند، و به زمان ما رسیده اند. از این رو می توان گفت: این دوره اگرچه پادشاه موفقی، از نظر سیاسی بر سر نداشته، فرآیندهای دوران سازی را در خود پرورانده که ما اینک هر روزه با آن ها سروکار داریم.در این کتاب زیر چهار عنوان اصلی از فرایندهای مذهبی نو پدید و پاره ای دگرگشت های فرهنگی که در عصر فتحعلی شاه پدید آمد، در چهار فصل گفت و گو می شود: فصل یکم: برآمد یک شاه خودشیفته و روحانیت گرا ؛ فصل دوم: رابطه ی فتحعلی شاه با علما و اهل غیب و مکاشفه ؛ فصل سوم: سلطنت به نیابت از مجتهدان و فصل چهارم: رویکردهای فرهنگی به رغم استبداد و زراندوزی حکومت. (کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران در:
https://www.historylib.com/books/2331)
269-اسنادی از صفویان در کتابخانه دیجیتال اسناد فارسی دانشگاه ماربورگ
کمبود منابع بایگانى از دوران قرون وسطى و اوایل عصر جدید ایران و دیگر حوزه هاى فارسى زبان همواره محسوس بوده است. در حالی که در چند دهه اخیر تعداد بسیارى از مدارک و اسناد از همه ادوار و مناطق ذکر شده جمع آورى شده و بخش درخور توجهى از آنها به چاپ رسیده و در دسترس بایگانى‌هاى خصوصى و دولتى قرار گرفته اند، با این همه، وضعیت اسناد مربوط به دوران و حوزه مذکور اصولاً با اوضاع تحقیقات تاریخى در مناطق دیگر، مانند کشورهاى اروپایى ویا قلمرو حکومت عثمانى، قابل مقایسه نیست.کتابخانه دیجیتال اسناد فارسی دانشگاه ماربورگ آلمان(Philipps-Universität Marburg) از جمله بانکهای اطلاعاتى-تصویرى اسناد تاریخى ایران است که درصدد رفع این نقصیه است. این بایگانى مجازی درصدد آسان سازی دسترسى به اسناد تاریخى فارسى و همچنین ایجاد امکان جست و جوى دقیق راجع به یک شخص،یک شهر،یک منطقه و یا موضوعی خاص برای محققان است.کتابخانه دیجیتال اسناد فارسی دانشگاه ماربورگ(با آدرس اینترنتی: http://www.asnad.org/fa/)شامل بانک اطلاعاتى-تصویرى از اسناد تاریخى به زبانهای فارسی،عربی،ترکی و در موارد استثنایى به زبان هاى غربى(انگلیسى، فرانسوى ویا لاتین) است. حوزه هاى جغرافیایى این بانک اطلاعاتی شامل ایران و مناطقی است که زمانى در قلمرو ایران قرار داشته اند مانند قفقاز، آناتولى، افغانستان و ماوراء النهر؛ همچنین معیار دیگرى که در رابطه با جمع آوری اسناد بایگانى این بانک اطلاعاتی مورد توجه قرار گرفته عبارت است از حوزه هاى جغرافیایى که در آنها زبان فارسى به مثابه زبان ادارى به کار گرفته شده است نظیر هندوستان و آسیاى مرکزى. دوران مورد نظر در جمع آوری این اسناد دوران قرون وسطى و اوایل عصر جدید تا قرن بیستم، بیان شده است؛ اسناد جدیدتر، از دوران تاریخ معاصر ایران، فقط در مواردى که اهمیت تاریخى آنها بى تردید برجسته باشد و یا مدارک شرعى که به شیوه سنتى نوشته شده اند، مانند قراردادها و نامه هاى خصوصى، مورد توجه قرار گرفته اند. در رابطه با نوع اسناد و مدارک جمع آوری شده در این بانک اطلاعاتی بایست گفت اسناد شرعى، خصوصى و فرمانهای دولتى(از قبیل فرمان‌ها و رقمها، مکاتبات رسمى و منشآت شخصى، اسناد شرعى حقوقى مانند قبالجات خرید و فروش، اجاره و واگذارى، وقفنامه ها، عقدنامه ها و احکام قضایى) مورد توجه بوده اند با این حال در موارد خاصى فرمانها و مدارکى که به عنوان کتیبه، سنگ نوشته ویا لوحه در بناههاى باستانى نصب شده اند نیز مورد توجه بوده اند. منابع بایگانى شامل اسناد و مدارک منتشره و منتشرنشده است و معیار عمده انتخاب اسناد منتشره، کیفیت تصویرى موجود آنها بیان شده است؛ با این حال اسنادى که فاقد تصاویر قابل استفاده اى هستند در صورتی که از اهمیت فوق العاده اى برخوردار باشند، در این بانک اطلاعاتی منتشر مى شوند. همچنین یادآوری شده در گام نخست اسناد و مدارکى که در نشریات قدیمى و تکمیل شده در ایران به چاپ رسیده اند نظیر: "فرهنگ ایران زمین" و یا "راهنماى کتاب"، جمع آورى خواهد شد و روش و شیوه عمومى معیار در گردآوری اسناد بر این اساس است که هر نشریه کمیاب تر و محل نشر آن دور افتاده تر باشد، گزینش آن ارجحیت خواهد داشت. گفتنی است تا حد امکان و موجود، متون تصحیح شده ی اسناد منتخب نیز در فرم الکترونیکى PDF شامل این بانک اطلاعاتى است ولیکن متون دیجیتالى کامل در حال حاضر جزء این طرح نمى‌باشد. کتابخانه دیجیتال اسناد فارسی دانشگاه ماربورگ شامل تعدادی از اسناد و مدارک مربوط به صفویان نیز است که می تواند مورد استفاده محققان تاریخ صفویه قرار گیرد. (برای مشاهده تعدادی از این اسناد و مدارک ر.ک:
http://www.safavica.ir/article/documents_safavids_digital_library_persian__university_marburg/)
270-اطلس تاریخی سادات ایران
سادات، به عنوان خاندان پیامبر(ص)و وابستگان نَسَبی به ایشان در طول تاریخ اسلام تحت شرایط مختلف و به دلایل گوناگون اقدام به مهاجرت و جابه‌جایی کرده‌اند.ارائه اطلس تاریخی سادات ایران و تبیین نقش آنان در رویدادهای محلی و توسعه علوم و نهضت های دینی و اجتماعی، به لحاظ مطالعات تاریخی و ایران شناسی از اهمیت برخوردار است. اطلس تاریخی سادات ایران به چگونگی ورود و استقرار، کانون‌های تجمع، خاندان‌های مهم و بخشی از نقش اجتماعی سادات در این سرزمین اختصاص دارد که با ارائه محتوا، نقشه و تبارنامه‌ها به شیوه‌ای نو به این کار پرداخته است. سه مجموعه از اطلس تاریخی سادات ایران، شامل اطلس تاریخی سادات خراسان بزرگ (تألیف اسماعیل رضایی برجکی در 427صفحه)، اطلس تاریخی سادات زنجان، ابهر و سلطانیه (تألیف غلامرضا جلالی در 176 صفحه) و اطلس تاریخی سادات اصفهان (تألیف سیدحسن حسینی در 270 صفحه) در سال 1397 توسط بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی منتشر شده است. (بنیاد پژوهشهای آستا
ن قدس رضوی در:
http://www.islamic-rf.ir/nashr1.aspx?id=3922 ؛ http://www.islamic-rf.ir/nashr1.aspx?id=3900 و http://www.islamic-rf.ir/nashr1.aspx?id=3923)
271-احادیث کاشی‌های زرین فام حرم مطهر امام رضا(ع)
«احادیث کاشی‌های زرین فام حرم مطهر امام رضا(ع)» عنوان کتابی از عبدالله قوچانی است که توسط بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی در سال 97 منتشر شده است. حرم مطهر امام رضا (ع) یکی از بناهای ایران اسلامی است که در گذر اعصار و قرون، جلوه‎ای جمیل از جمال عالم آرای هنر اسلامی را به فرادید مشتاقان و ارادتمندان خاندان رسالت گذاشته است. معماران، کاشیکاران، خطاطان و هنرمندان بسیاری، تمام هنر و عشق و ایمان خود را در این نمایشگاه جاودانه در قالب سازه‎ها و نگاره‎هایی چشم نواز، تجسم بخشیده و در قالب آرزو و ایمان خویش ریخته‎اند. افزون بر سازه‎های این بارگاه آسمانی که هر کدام در کثرت خود، نظّارگان را به توحید فرا می‎خوانند و چشمان مشتاق تماشاگران دلداده را به سمت ربُّ السمواتِ و الارض رهنمون می‎کنند، در کاشی‎ها و نگاره‎های آن نیز می‎توان دفتری از معرفت کردگار را در شهودی عیان به تورّق و تماشا نشست و در هر یک از برگ‎های اسلیمی ورقی از کتاب توحید خواند. کاشی‎های حرم مطهر افزون بر زیبایی خیره‎کننده و اعجاب‎آور خود از دیرباز حاصل پیام‎های آسمانی بوده‎اند که توسط عالمان و فرزانگان از میان آیات قرآن و احادیث پیامبر(ص) و ائمه معصوم(ع) گلچین شده و پس از آن‎ با خامه استادان بزرگ خط، تحریر یافته است. در میان کاشی‎های گوناگون حرم مطهر امام رضا(ع) ، کاشی‎های زرین فام، ارزشمندترین آن‎هاست، چه به لحاظ تکنیک ساخت و چه غنای محتوای کتیبه و متن. احادیث کاشی‎های زرین فام حرم مطهر امام رضا(ع) از مستندترین مجموعه حدیث‎هایی است که توسط هنرمندان بزرگ ایرانی از قرن هفتم و هشتم قمری برای تزیین دیوارهای اطراف مضجع شریف امام رضا(ع) ساخته شده است. کتاب حاضر به معرفی تعداد 352 قطعه از کاشی‎های موجود در موزه آستان قدس رضوی می‎پردازد که بیشتر آنها متعلق به قرن هفتم قمری و مزین به احادیثی از پیامبر اکرم(ص) و ائمه معصوم(ع) است. (بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی در:
http://www.islamic-rf.ir/nashr1.aspx?id=3924)
272-تزیینات معماری بارگاه امام رضا (ع)
«تزیینات معماری بارگاه حضرت رضا (ع)» نام کتابی از میثم جلالی است که توسط بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی منتشر شده است. این کتاب نتیجه دو سال کار پژوهشی میدانی، سندی و کتابخانه‌ای فشرده تعدادی از پژوهشگران هنر و معماری اسلامی است. مجموعه‌ای ارزشمند که هدف از آماده‌سازی آن از یک سو، پر کردن گوشه‌ای از خَلأهای موجود در حوزه مطالعات هنر و معماری حرم رضوی بوده و از سوی دیگر تلاش شده تا قسمتی از نیازهای پژوهشی محققان را پاسخ گوید. در این اثر، سعی شده تا با تکیه بر مطالعات و بررسی‌های میدانی، انبوهی از اطلاعات بکر و روزآمد جمع‌آوری و با دقت علمی بالا تدوین و تألیف گردد. این کتاب شامل نُه فصل است که در هر فصل یکی از تزیینات معماری حرم رضوی یا موضوعات مرتبط با آن بررسی و معرفی گردیده است. این تزیینات شامل گچ‌بری، کاشی‌کاری، نقاشی، حجاری، منبت‌کاری، مقرنس و کاربندی است. کتاب تزیینات معماری بارگاه حضرت رضا(ع) به صورت نفیس و در 464 صفحه در سال 97 به چاپ رسیده است. (بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی در:
http://www.islamic-rf.ir/nashr1.aspx?
id=3882) 273- متولیان و نایب التولیه ها ی آستان قدس رضوی
کتاب «آستان قدس رضوی؛ متولیان و نایب التولیه ها» از جمله آثار منتشر شده توسط بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی در سال 97 است. مولفان این اثر محمد سوهانیان حقیقی و رضا نقدی هستند. از زمان خاک‌سپاری پیکر مطهر امام‌رضا(ع) در خاک سناباد توس، به‏ تدریج شیفتگان و علاقه‏‌مندان حضرتش بر مزار آن امام همام گرد آمدند و با ساخت بارگاه و وقف املاک و اسباب بر مضجع شریف امام، در آبادانی آن کوشیدند. همین توسعۀ حرم و موقوفات و نذورات رضوی سبب شد تا درطول تاریخ افراد متعددی، بسته به شرایط هر عصر، از میان رجال دینی و مذهبی تا رجال سیاسی و نظامی، عهده‌دار اداره و تمشیت امور آن گردند. از این افراد تا دورۀ صفوی با عنوان نقیب، پس از آن تا پایان عهد قاجار با نام متولی، در عصر پهلوی با عنوان نایب‏‌التولیه و پس از پیروزی انقلاب اسلامی با عنوان تولیت یاد شده است. هدف از تدوین این اثر پرداختن به شرح حال این اشخاص است که در سیر تحول حرم رضوی تأثیر انکارناپذیری داشته‌‏اند. (بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی در:
http://www.islamic-rf.ir/nashr1.aspx?id=3944)
+ یکشنبه ۳۰ دی ۱۳۹۷ ساعت ۱۰:۴۵
نظر شما
نام:
ایمیل : * نمایش داده نمی‌شود
نظر شما: