127- خاندانهای شیعه: خاندان ابورافع
کتاب «خاندانهای شیعه: خاندان ابورافع» اثر منصور داداش نژاد است که توسط پژوهشگاه حوزه و دانشگاه به مرحله انتشار رسیده است. در چکیده این کتاب آمده است: پـژوهش در باره خـاندان‌های علمی شیعه که سهم بسـیاری در حفـظ و گسترش تشـیع داشـته‌اند، می‌تواند چشم‌انداز نوینی را در تاریخ علمی و فرهنگی شیعه روشن کند. موضوعی که اهمیت بررسی پیرامون خاندان‌ها را می افزاید این است که آنان اساس فعالیت‌های سیاسی در سده اول هجری بودند و روایات منقول ایشان در زمینه رقابت میان خاندان ها تولید و گسترش یافته است و از مسیر بررسی روایات ایشان می‌توان به فضای فکری و سیاسی آن عصر پی برد. این خاندان‌ها میراث ائمه(ع) و شیعه را نسل در نسل منتقل کرده و بر قوام و استواری آن افزوده اند. یکی از کهن‌ترین این خاندان‌ها که در خدمت اهل‌بیت(ع) بوده و سهم قابل توجهی در انتقال میراث ائمه(ع) به نسل‌های بعد داشته‌اند خاندان ابورافع است که فعالیت‌های علمی و فرهنگی ایشان در این نوشته، تحقیق، پژوهش و بازسازی شده است. شناسایی و نشان‌دادن سهم این خاندان در تحولات فرهنگی شیعه با مطالعه روایات نقل شده از ایشان در لابلای متون حدیثی، تاریخی و دیگر منابع، محقَق شده است. با مطالعه تک تک روایات نقل شده و منسوب به این خاندان تلاش شده گرایش‌هایشان و میزان تأثیر آنان در این عرصه بازنمایی شود. در پژوهش حاضر ضمن شناسایی و ارائه شرح حال افراد و وابستگان به این خاندان، روایات برجای مانده از ایشان سنخ‌شناسی شده و در پایان میراث برجای مانده آنان ذیل چهار کتاب: اخبار ابی رافع، السنن و الاحکام، قضایا امیر المؤمنین(ع) و تسمیه من شهد مع علی(ع) حروبه، گردآوری و تنظیم شده است.(پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در: http://rihu.ac.ir/post/33569)
128- تصحیح و منبع شناسی کتاب الملهوف
تصحیح و منبع شناسی کتاب الملهوف سید ابن طاووس با استفاده از 57 نسخه خطی توسط مصطفی صادقی کاشانی منتشر شد.کتاب الملهوف مشهور به لهوف نوشته سید بن طاووس از مقتل هایی است که جای خود را در میان منابع اصلی حادثه عاشورا باز کرده است. در کتاب «تصحیح و منبع شناسی کتاب الملهوف سید بن طاووس» به مباحثی ازقبیل مرجعیت کتاب لهوف، نسخه شناسی، اختلاف نسخ، معرفی نسخه مورد اعتماد، منبع شناسی کتاب لهوف و ... پرداخته شده است.کتاب الملهوف مشهور به لهوف از مقتل‌هایی است که در سده‌های اخیر شهرت زیادی یافته و حتی محققان و عاشوراپژوهان به عنوان یکی از منابع واقعه عاشورا بدان نگریسته‌اند. البته مؤلف آن سید ابن طاووس که از عالمان پرکار و مشهور امامیه است، آن را نه به عنوان اثری تاریخی و گزارش دقیق واقعه کربلا بلکه به منظور ایجاد حزن بر سیدالشهدا و یاران مظلومش به رشته تحریر در آورده است. فهرست مطالب کتاب به این قرار است: بخش اول: کلیات و نسخه‌شناسی و بخش دوم: متن لهوف و منبع شناسی.این کتاب را پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی منتشر کرده است.(بساتین در: http://manuscripts.ir/fa/center-news/4329)
129- تشیع در صعید مصر در سدۀ هفتم هجری
«آگاهی هایی درباره تشیع در صعید مصر در سدۀ هفتم هجری بر اساس کتاب «الطالع السعید »، اثر کمال الدین ادفوی (685 – 748) عنوان مقاله ای است که توسط احمد خامه یار نگارش یافته و در دوماهنامه «آینه پژوهش» منتشر شده است. در چکیده این مقاله آمده است: کتاب «الطالع السعید » تألیف کمال الدین ادفوی از مهم ترین منابعی است که آگاهی های تاریخی ارزشمندی درباره تشیع و برخی اعلام شیعه در منطقه صعید مصر، به ویژه در سده هفتم هجری به دست می دهد. نویسنده در نوشتار حاضر، پس از معرفی مختصر کتاب مذکور و مؤلف آن، شواهد و نشانه هایی از حضور و انتشار تشیع در این منطقه در سده های میانی ارائه می نماید.(ر.ک: دو ماهنامه آینه پژوهش، دوره 27، شماره 159، تابستان 1395، صفحه 18-22 و همچنین: http://jap.isca.ac.ir/article_21466.html)
130- المیزان پژوهی به زبانهای اروپایی و آسیایی
سید محمد حسین طباطبائی(۱۲۸۱-۱۳۶۰)،معروف به علامه طباطبائی،به سبب تألیفات متعدد در مطالعات اسلامی و کلامی مورد توجه جمع کثیری از متفکران و پژوهشگران علوم دینی و فلسفی می‌باشد.علامه طباطبائی را می¬توان در زمره روحانیان شیعی برشمرد که وقت خود را صرف پرورش شاگردان و نمو مکتب اسلامی نمود و کمتر پای در حلقه سیاست و ابراز نظرهای سیاسی گذاشت. بیش از هر چیز، اندیشه‌های فلسفی وی توجه بسیاری از طلاب حوزه‌های علمیه را در دوران پیش از انقلاب اسلامی ایران به خود جلب کرده بود. اما تألیف تفسیر بیست جلدی«المیزان فی تفسیر القرآن» نقش قابل توجهی در معرفی نام وی به دیگران دارد.علاوه بر اهمیت این تفسیر در بین شیعیان (و بطور خاص، ایرانی ها)، پژوهشگران غیرمسلمان و مسلمان در سایر نقاط جهان نیز از اندیشه‌های تفسیری وی بسیار یاد کرده‌اند.از آفریقا تا آمریکا، پژوهشگرانی دست به قلم برده و به بررسی آرای تفسیری علامه طباطبائی همت گماشته‌اند. حتی از کشور ژاپن،که اسلام پژوهان فعالی را تربیت می‌کند،آثاری را در مورد علامه طباطبائی می‌توان یافت.هرچند محمود ایوب در کتاب«قرآن و مفسرین آن» و کمپنینی در کتاب«قرآن: تفسیرهای اسلامی مدرن» تا حدودی به معرفی علامه طباطبائی پرداخته اند،اما مک الیف در کتاب «مسیحیان قرآنی/مسیحیان در قرآن: بررسی تفسیر مدرن و کلاسیک» بخشی را به معرفی علامه طباطبائی و مکتب تفسیری وی اختصاص داده است. مک الیف پس از ارائه مختصری از زندگینامه علامه طباطبائی و به تصویر کشیدن تلاش وی برای یادگیری و انتشار آثار مرتبط با فلسفه اسلامی(همچون حاشیه ای بر اسفار ملاصدرا)، به درک سیر و سلوک ( و عرفان عملی) نزد میرزا علی قاضی می‌پردازد.همنشینی طباطبائی،سید حسین نصر و هانری کربن با یکدیگر و گفتگو‌های ایشان مرتبط با فلسفه مارکسیسم، لنینیزم و عرفان‌های تطبیقی که در چگونگی نگارش تفسیرش موثر بوده اند، هرچند مختصر اما به خوبی در کتاب مک الیف نمایان است.به گفته وی، طباطبائی برخلاف بسیاری از مفسران گذشته هیچگاه آیه ای را به یکباره شرح نمی‌داد(و رها نمی‌کرد) بلکه سعی داشته تا ارتباط منسجمی را بین آیه‌های یک سوره برقرار کند.حامد آلگار، دیگر پژوهشگر غربی است که به ابعاد متفاوت شخصیت علامه طباطبائی پرداخته است.تسلط بالای آلگار به ادبیات پارسی،ایران زمین و علوم اسلامی باعث شده تا او یک مقدمه‌ی خواندنی از پیشینه خانوادگی علامه را ارائه دهد.سفر علامه به همراه برادر به نجف برای تحصیلات سطوح عالی اسلامی-حوزوی زیر نظر اساتیدی چون میرزا حسین نائینی،آیت الله ابوالحسن اصفهانی،آیت الله حاج میرزا علی ایروانی،آیت الله میرزا علی اصغر،و محمد حسین غروی اصفهانی کمپانی،از نکاتی هستند که آلگار به آنها اشاره نموده است.آلگار به توجه خاص و بیش از حد علامه به فلسفه اشاره می‌کند و اذعان می‌دارد که علامه علی رغم گذراندن مدارج اجتهاد هیچگاه در صدد شناحته شدن در قالب یک مرجع تقلید نبود.نوشته آلگار را میتوان یکی از کاملترین آثار مرتبط با علامه طباطبائی به زبان انگلیسی دانست چرا که علاوه بر تفسیر و فلسفه،بطور خاص به یادگیری عرفان عملی نزد حاج میرزا علی قاضی طباطبائی اشاره می‌کند.علامه طباطبایی آموزش فلسفه را یک فرض دینی می‌دانسته و نه یک علاقه شخصی؛ چنانچه به گفته آلگار، علامه طباطبائی به خوبی آگاه بود که مسلمانان بویژه جامعهِ شیعی ایرانی آن زمان با یک بحران فکری و عقلانیت مواجه بوده که تنها راه مقابله با آن فلسفه است.براساس دیدگاه آلگار، در ایران نیز تلاش علامه طباطبائی برای اهمیت بخشیدن به دروس فلسفه ی اسلامی در حوزه‌های علمیه بی ثمر نماند.در سال ۲۰۰۷، لوئیس آبراهام مدف رساله‌ی دکتری خویش را زیر نظر حامد آلگار در دانشگاه برکلی،در ایالات متحده آمریکا،به پایان رساند.او در رساله اش به آراء تفسیری علامه پرداخته است.او معتقد است که کتاب «قرآن در اسلام» راهنمای بسیار خوبی برای علاقمندانی است که می‌خواهند از روش تفسیری قرآن به قرآن علامه بیشتر بدانند.مدف در بخش نتیجه گیری رساله اش چنین بیان می‌دارد که طباطبائی یک فیلسوف و مفسر منحصر به فرد در جهان تشیع می‌باشد که به بهترین نحو ممکن به روش تفسیری قرآن به قرآن رجوع نمود.پس از انقلاب اسلامی بسیاری از طلاب و پژوهشگران خارجی به سبب آشنایی مستقیم یا غیرمستقیم با مبلغین شیعه(خصوصا ایرانی)در اروپا و آمریکای شمالی با آثار و اندیشه‌های صاحبنظران ایرانی از جمله علامه طباطبائی آشنا می‌شدند.در این میان، جلدهای ابتدایی تفسیر علامه طباطبائی در سال ۱۹۸۳ میلادی توسط سید سعید اختر رضوی به انگلیسی ترجمه و در تهران به چاپ رسید. کتاب «تعالیم اسلام» در سال ۱۹۸۹ میلادی در آمریکای شمالی منتشر شد.یکی از کاملترین آثار عربی در زمینه المیزان پژوهی توسط علی الاوسی و با عنوان«طباطبائی و روش تفسیری وی در المیزان» است که توسط سازمان تبلیغات اسلامی در سال ۱۹۸۵ میلادی برابر با ۱۴۰۵ ه. ق. به چاپ رسیده است.در سالهای اخیر نیز چندی از دانشجویان دانشگاه کوفه در عراق به تألیف رساله‌های کارشناسی ارشد مرتبط با اندیشه‌های علامه طباطبائی پرداختند.همچنین نگاهی به پژوهش‌های اخیر تفسیری شیعه در کشور اندونزی گواه این است که حجم زیادی از این آثار به بررسی و معرفی اندیشه‌های تفسیری علامه طباطبائی در المیزان می‌پردازند.چیزی که بسیار به ندرت در دیگر کشورهای این منطقه همچون مالزی،برونئی و ... به چشم می‌خورد.(جهت متن کامل این مقاله و مشاهده گزیده ای از «المیزان پژوهی» در کشورهای مختلف ر.ک: مجید دانشگر در موسسه کتاب شناسی شیعه در: http://al-athar.ir/home/Content?id=4749&code=5)
131- تاریخ تشیع در آذربایجان
کتاب «تاریخ سیاسی، فرهنگی و اجتماعی تشیع در آذربایجان(از آغاز تا طلوع دولت صفوی)، تألیف دکتر سیدمسعود شاهمرادی توسط پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و قطب علمی مطالعات صفویه ی دانشگاه اصفهان به مرحله انتشار رسید. پژوهشهای انجام یافته در زمینه تاریخ های محلی تشیع در ایران از دو جهت قابل توجه اند؛ اول اینکه نمایانگر بعدی از تاریخ محلی بخش های مختلف ایران هستند، و دیگر از جهت بازنمایی تاریخِ تشیع در نقاط گوناگون ایران. کتاب «تاریخ سیاسی، فرهنگی و اجتماعی تشیع در آذربایجان(از آغاز تا طلوع دولت صفوی) تلاشی است در جهت نشان دادن مسیر پیشرفت تشیع در منطقه آذربایجان. در این اثر بعد از ذکر کلیاتی در باب معنا و مفهوم تشیع و بیان اطلاعاتی کلی در باب فرق عمده شیعی، و همچنین گفتاری در باب محدوده تاریخی آذربایجان، سعی گردیده است تا چگونگی بسط تشیع در این دیار با گونه ای سبک ادواری یا گاهشمارانه بیان شود. آغاز این پژوهش از ورود اسلام و تشیع به آذربایجان در قرون اول و دوم هجری، و نهایت آن تأسیس دولت صفویه در اوایل قرن دهم هجری است و بر همین مبنا تلاش شده است تا از هرآنچه که می تواند در ارائه تصویری از چشم انداز تشیع(در معنای عام و دربرگیرنده گرایش ها و فرق گوناگون آن) در آذربایجان یاری رساند، استفاده گردد. با بررسی مراحل تاریخی گسترش تشیع در آذربایجان، در ابعاد مختلف سیاسی، اجتماعی و فرهنگی آن، می توان دو مرحله کلی برای این امر در نظر گرفت؛ دوره اول، از ورود تشیع به آذربایجان در صدر اسلام تا حمله مغولان را دربر می گیرد و می توان آن را «دوران گسترش غیرمنسجم و ناپیوسته تشیع» در این سرزمین نام گذاری نمود. دوره دوم، از حمله مغولان و تأسیس حکومت ایلخانی تا طلوع دولت صفویه را دربر می گیرد و می توان از آن تحت عنوان «دوران گسترش منسجم و پیوسته تشیع» در آذربایجان یاد نمود که به رواج بیشتر تشیع در این دیار و در پی آن رسمیت تشیع در آذربایجان،توسط صفویان، انجامیده است. از ویژگی های مهم این پژوهش، استفاده از علوم کمک کار تاریخ، نظیر سکه شناسی و بررسی هنرهای اسلامیِ دارای مفاهیم و عناصر شیعی، است که این اثر را از دیگر تحقیقات موجود در این زمینه متمایز می کند. فهرست مطالب این کتاب عبارتند از: فصل اول: کلیاتی در باب تشیع و محدوده تاریخی آذربایجان ؛ فصل دوم: قرن اول و دوم هجری؛ ورود اسلام و تشیع به آذربایجان(نقش طرفداران اهل البیت(ع) در فتوحات آذربایجان،کارگزاران آذربایجان در دوران خلافت امام علی(ع)، قیام مختار و آذربایجان، نقش مهاجرت قبایل عرب در رواج تشیع در آذربایجان) ؛ فصل سوم: تشیع آذربایجان در قرون سوم و چهارم هجری(قیام الرافع بالله علوی، ساجیان و تشیع اسماعیلی، وکلای امام عصر(عج) در آذربایجان، آل مسافر و ایجاد حکومت شیعه اسماعیلی در آذربایجان، رسم انتظار فرج در قرن چهار هجری در آذربایجان، حمدانیان و آذربایجان، آل بویه و آذربایجان) ؛ فصل چهارم: تشیع آذربایجان از قرن پنجم تا میانه قرن هفت هجری(تشیع آذربایجان در دوران سلجوقیان،گزارش هائی از سادات آذربایجان در قرون پنج و شش هجری، تشیع آذربایجان در دوران خوارزمشاهیان) ؛ فصل پنجم: تشیع آذربایجان از میانه قرن هفت تا اواخر قرن هشت هجری(خواجه نصیرالدین طوسی و تشیع آذربایجان،تشیع آذربایجان در دوران غازان، رسمیت تشیع در دوران محمد خدابنده الجایتو،اسماعیلیان در آذربایجانِ دوران ایلخانی، جریان تسنن دوازده امامی و تصوف شیعی، چوپانیان و تشیع، آل جلایر و تشیع) و فصل ششم: تشیع آذربایجان از اواخر قرن هشت تا اوایل قرن دهم هجری(سادات آذربایجان در دوران تیمور، تیموریان و صفویه، ظهور فرقه حروفیه، قراقویونلوها و تشیع، گرایش مذهبی آق قویونلوها، جنبش صفویان). بخش پایانی این کتاب نیز حاوی تصاویر متنوعی از برخی سکه های شیعی و همچنین برخی هنرهای دارای مفاهیم و عناصر شیعی است.
132- الدرجات الرفیعه فی‌ طبقات الإمامیّه من الشیعه
الدرجات الرفیعه فی‌ طبقات الإمامیّه من الشیعه اثر سیّد علی خان حسینی مدنی شیرازی (۱۱۲۰ هـ) است که توسط محمّد جواد محمودی در دست تحقیق و تصحیح قرار دارد.این کتاب همانگونه که از اسمش پیداست دربارۀ‌ بزرگان شیعۀ دوازده امامی است که در طول تاریخ، از صدر اسلام تا عصر نویسنده می‌زیسته‌اند و به نحوی تأثیرگذار بوده‌اند.‌ براساس دسته‌بندی مؤلف، این بزرگان در چند گروه- صحابه،تابعین،محدّثین،دانشمندان، حکیمان و متکلّمان،ادیبان،سادات صفوی،پادشاهان واُمرا،وزراء،شاعران و زنان نام‌دار شیعه - قرار دارند: مؤلف براساس دسته‌بندی فوق کتاب را به رشتۀ تحریر درآورده،‌لیکن پس از نگارش اول، تصمیم به دسته‌بندی جدیدی گرفته که براساس آن بزرگان شیعه را در بیست گروه طبقه‌بندی کرده است. در چینش جدید صحابه و تابعین از اصحاب امیرالمؤمنین و امام حسن و امام حسین (علیهم السلام) دو طبقۀ اول و دوم را تشکیل می‌دهند و پس از آن طبقۀ سوم تا یازدهم شامل اصحاب امام زین‌العابدین (علیه السلام) تا دوازدهمین امام معصوم (علیه السلام) می‌باشد. سپس طبقات براساس قرن‌ها – از قرن چهارم تا دوازدهم- دسته‌بندی شده است. در نگارش دوم مقدمه‌ای شامل زندگانی مختصر رسول خدا (ص) و امامان معصوم دوازده‌گانه (علیهم السلام) آورده، و سپس به ترتیب الفبایی به ذکر نام بزرگان و شرح حال آنان پرداخته است. مؤلف از دانشمندان بزرگ شیعه است که نسَبش به حضرت سیّد الساجدین (علیه السلام) می‌رسد و با توجه به ولادتش در مدینه، مدنی شهرت دارد. وی در جوانی به هند رفته و حدود چهل سال در این کشور منشأ خدمات فراوان بوده و سرانجام به ایران آمده و در سال ۱۱۲۰ هـ در شیراز که محل زندگی پدران وی بوده از دنیا رفته است. او با نگارش بیش از سی کتاب ارزشمند در زمرۀ مؤلفان به‌نام شیعه قرار دارد و شرح صحیفۀ‌سجادیۀ وی ارزش‌مندترین کتاب در این زمینه‌ است.کتاب گران‌سنگ «الدرجات الرفیعه» از بهترین آثار نوشته شده دربارۀ شخصیت‌های شیعه است که با استفاده از حدود ۱۵۰ کتاب نگاشته شده است. این کتاب نخستین بار در سال ۱۳۸۲ هـ در نجف اشرف چاپ و منتشر شد و در سال ۱۳۹۷ هـ أفست همان در قم منتشر گردید.مؤسسۀ‌ کتاب‌شناسی شیعه با تهیه پنج نسخۀ خطی از این کتاب اقدام به تصحیح و تحقیق مجدد این کتاب نموده که از جمله امتیازات آن در برداشتن شرح حال افرادی که در چاپ اول وجود نداشته اند، است.(موسسه کتابشناسی شیعه در: http://al-athar.ir/home/Content?id=4730&code=5)
133- شماره جدید فصلنامه مشرق موعود
شماره جدید فصلنامه علمی- پژوهشی مشرق موعود(سال دهم، شماره 39، پاییز 1395) منتشر شده است. عناوین مقالات این شماره از این فصلنامه تخصصی حوزه مهدویت چنین است: طرح اندیشه مهدویت در کلمات امام جواد و امام هادی (ع)،امیر غنوی؛ نقش انتظار در تحقق امت واحده،محمدمهدی حائری پور؛ الزامات شکل گیری هویت تمدنی در افق مهدوی،مجتبی کاظمی، ابوذر مظاهری؛ موعودگرایی در غرب، از اعتقاد تا انتقاد؛ سیری در مبانی و مفاهیم موعودپژوهی معاصر،سیدمجید امامی، حسین تاج آبادی، عباس خورشیدنام؛ بررسی نظام کارکردهای آینده پژوهی در تبیین آموزه های مهدویت،حمیدرضا کاشف، بهنام گلناری آذر؛ تببین نقش انبیای الهی در تحقق تمدن آرمانی بر اساس قرآن،فرزانه روحانی مشهدی؛ خاتمیت و امامت،اسدالله مصطفوی؛ بررسی تطبیقی مفهوم و مصادیق آرزو، بین «متون دینی با تاکید بر ادعیه مهدوی» و «فرضیه جذب»،جواد اسحاقیان دُرچه؛ تحلیل ابعاد و مولفه های تربیتی سبک زندگی زمینه ساز ظهور در مبانی نظری تحول بنیادین نظام تعلیم و تربیت رسمی و عمومی ایران،حسن نجفی، حسن ملکی، مهدی سبحانی نژاد؛ نقد استناد بهائیان به آیات و روایات در اثبات مهدویت علی محمد شیرازی،محمدعلی پرهیزگار، مجید حیدری فر.
134- زیارتگاه از میان رفته‌ای در قم
در طول حدود یک سده گذشته، شهر تاریخی و کهن قم، بسیاری از میراث فرهنگی و بناهای تاریخی ارزشمند خود را، اعم از مدارس، زیارتگاه‌ها، آب‌انبارها و سایر بناهای تاریخی، از دست داده است. از جمله مهم‌ترین آثار تاریخی از میان رفته قم، بنای آرامگاهی یا زیارتگاه کهنی واقع در محدوده قبرستان درب بهشت (گلزار شهدای کنونی) بوده که گویا تا نیمه‌ها یا شاید اواخر دوره پهلوی پابرجا بوده، اما امروزه هیچ نشانی از آن باقی نمانده است.استاد مدرسی طباطبایی از این بنا با عنوان «بقعه مجاور صحن مزار در بهشت» نام برده و در وصف آن نوشته است: «نزدیک مزار علی بن جعفر از جانب شمال، کنار باغی که میان صحن این مزار و باغ گنبد سبز فاصل است، بنایی چهار گوشه با سقف گنبدی قرار دارد که به شهادت سبک بنا از آثار نیمه نخستین دوره صفوی و خاکجای یک یا چند تن از بزرگان آن دوره قم باید بود. نمای درون بنا نخست چهارگوشه با صفه¬ای در هر ضلع و دو درگاه در شمال و جنوب است که در بالا با پیش آمدن گوشواره¬ها به هشت گوشه دگرگون شده و سقف بنا بی¬فاصله فراز آن قرار گرفته است. دور نیست که گنبد بنا پیش¬تر دو پوشه بوده و قبه¬ای هرمی یا کروی روی سقف موجود قرار داشته که فرو ریخته است. بدنه بقعه و صفه¬ها در حال حاضر ساده و گچ و خاکی است و تهی از هر گونه تزیین.» مرحوم عباس فیض که توصیف مفصل‌تری از بنا ارائه داده، معتقد است این مقبره، در واقع مدفن و زیارتگاه امامزاده‌ای به نام ابوالعباس احمد از نسل امام زین‌العابدین (ع) بوده و تأکید کرده است که او برای اولین بار به امامزاده بودن آن پی برده است.(زیارتگاههای اسلامی در: http://islamicshrines.net/?p=849)
135- تاریخ تقلید در شیعه و سیر تحول آن
کتاب «تاریخ تقلید در شیعه و سیر تحول آن» اثر محمدعلی قربانی است که توسط آستان قدس رضوی منتشر شده است. از مسائل مهمی که در تاریخ تشیّع از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده و تحولاتی را پشت سر گذاشته، مسئله اجتهاد و تقلید است. در سیر تحول تقلید شیعه کار مستقلی صورت نگرفته و در ضمن پاره ای از کتب اوراقی به صورت پراکنده نگاشته شده است؛ از این رو، کتاب حاضر شاید نخستین تالیف مستقل در این باره باشد. در این اثر به سبب تازه بودن موضوع سعی شده است تاریخ تقلید شیعه از جنبه های گوناگون بررسی و علاوه بر توجه به بُعد تاریخی، ابعاد دیگری مانند کتاب نگاری، ادوار تقلید،بحث فقاهتی،مرجعیت،رساله های علمیه، حوزه ها و مدارس فعال شیعه و فهرست نام فقهاء و مراجع تقلید شیعه و چندین مقوله ی دیگر، مورد توجه قرار گیرد.آنچه در ابتدا از عنوان تقلید در شیعه به نظر می رسد،سیر تاریخی تقلید در شیعه است، اما نویسنده تاریخ تقلید را فقط در مقوله تاریخی بودن آن مورد لحاظ قرار نداده ، بلکه سیر بحثی وکتاب نگاری و چندین مقولۀ دیگر رانیز در این زمینه بررسی کرده است.فهرست مطالب کتاب به شرح زیر است: تقلید و مباحث آن، فقه و مباحث آن،پیروی و اخذ احکام (تقلید)در زمان حضور معصومین(ع)،تقلید در زمان غیبت،سیر علمی تقلید،مرجعیت،رساله های عملیه،حوزه های فعال شیعه،فهرست نام فقها و مراجع تقلید شیعه در طول تاریخ غیبت.(کتابخانۀ تخصصی تاریخ اسلام و ایران در: http://historylib.com/index.php?action=book/view/1897)
136- راز مُهرهای شکسته مراجع تقلید
مُهر مرحوم آیت‌الله العظمی موسوی اردبیلی در حضور برخی از علما در دفتر ایشان شکسته شد. این امر ریشه در تعیین تکلیف وکلا و چرخه‌ی مالی دفاتر مراجع عظام تقلید پس از رحلتشان دارد و یکی از مواردی است که همیشه در سازمان حوزه‌های علمیه مورد توجه قرار می‌گیرد. آنگونه که در روایات تاریخی از مراجع عظام تقلید گذشته نقل شده است، قانون نانوشته‌‌ای وجود داشت که بلافاصله پس از رحلت هر مرجع تقلید، در حضور برخی بزرگان و شاهدان، مُهر ایشان شکسته می‌شد. این اقدام در واقع برای جلوگیری از هر گونه سوءاستفاده احتمالی بازماندگان و اعضای دفتر بوده و به مومنین این اطمینان داده می‌شد که دیگر زمینه‌ای برای سوءاستفاده از جایگاه مرجعِ درگذشته وجود ندارد. این موضوع تا جایی اهمیت داشته که در احوالات مرحوم آیت‌الله العظمی حجت نقل شده است که در روزهای پایانی عمرشان و زمانی که تعدادی از بزرگان مانند مرحوم آیت‌الله قاضی طباطبائی در بستر بیماری بودند، خطاب به آنان دستور دادند که در همان مجلس مُهرشان شکسته شود. نقش مهم «مُهر مرجع تقلید» تا زمانی پررنگ بود که همه‌ی امور به صورت سنتی و کاملا تحت نظر مراجع تقلید انجام می‌پذیرفت؛ اما در دهه‌‌های اخیر به‌واسطه گسترش امورات دفاتر و سیستمی شدن امور مالی و سایر برنامه‌های دفاتر، عملا نقش نمادین «مُهر مرجع» جای خود را به اطلاعیه‌های رسمی داد تا از این طریق پایان دریافت وجوهات و هر آنچه از نظر شرعی منوط به اجازه‌ی مرجع تقلید است، اعلام شود. از سوی دیگر فرزندان و دفتر مرجع درگذشته، گزارش کاملی از وجوهات باقی‌مانده را تهیه کرده و در اختیار یکی از مراجع اعلم قرار می‌دهند تا با اجازه شرعی و توسط مرجع تقلید اعلم و زنده، این وجوهات در موارد مورد تشخیص صرف شود. پایان پرداخت شهریه به طلاب نیز از دیگر مواردی است که همیشه پس از رحلت مراجع تقلید از سوی حوزویان انتظار می‌رود. این اقدامات از نظر هنجارهای حاکم در حوزه‌های علمیه و پیروی از سنت دیرینه‌ی حاکم در بیوت مراجع تقلید اهمیت زیادی دارد و به عنوان یک قانون نانوشته، نشان‌دهنده‌ی پایبندی بازماندگان و آقازاده‌های مراجع تقلید به امورات شرعی است؛ تا جائی که اگر در برخی بیوت نسبت به این مهم بی‌توجهی شود، علیرغم وجود برخی توجیهات، با واکنش صریح دیگر مراجع تقلید مواجه می‌شود. از لحاظ برون‌حوزوی نیز اعلام پایان هر گونه فعالیت مالی و… دفاتر مراجع اهمیت زیادی دارد. شفافیت مسائل مالی پس از رحلت مراجع تقلید از طریق اعلام رسمی پایان دریافت وجوهات یکی از اصلی‌ترین وظایفی است که بر عهده‌ی مسئولان دفاتر و آقازادگان آنان است تا از این طریق، بیش از گذشته اعتماد مقلدان را جلب کنند زیرا چنانچه این اقدام با سستی یا بی‌توجهی دفاتر مواجه شود، قطعا به کلیت سازمان حوزه‌های علمیه و نهاد تشیع ضربه وارد می‌کند. (مباحثات در: http://mobahesat.ir/12781)
137- عناصر ادبی در کلام امام صادق (ع)
کتاب «جلوه هایی از عناصر ادبی در کلام امام صادق(ع)» تألیف فاطمه توانا و با مقدمه ی دکتر خلیل پروینی از آثار منتشر شده توسط موسسه و انتشارات آستان قدس رضوی است.هدف نهایی اهل بیت(ع)،تبلیغ ونشر حقایق دینی و مذهبی بوده و برای این مقصود هرجا که لازم دانسته اند از ادبیات به عنوان وسیله بهره گرفته اند.از این شمار، آثار برجای مانده از امام صادق(ع) نیز علاوه بر اندیشه والا، دارای فصاحت و بلاغت اند.زبان دین اسلام که در قرآن و حدیث های نبی اکرم(ص) و خاندان مطهر آن حضرت نمود دارد، در بیشتر موارد زبانی ادبی است؛ به عبارت دیگر از زبان ادبی به نیکوترین شکل برای انتقال معارف و ارزش های الهی استفاده شده است. مولف در این کتاب کوشیده است جلوه هایی از لطایف و عناصر ادبی را در کلام امام صادق (ع) باز نماید و به شرح و توضیح آن بپردازد. فهرست عناوین این کتاب چنین است: کلیات تحقیق،تعاریف و مفاهیم نظری و انواع ادبی در کلام امام صادق (ع). (کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران در: http://historylib.com/index.php?action=book/view/1891 )
138- سفرنامه ای از عالم شیعی هندی
سیدمحمدهارون حسینی زنگی پوری،یکی از عالمان شیعه هند است که موفق شده در سال 1328ق.(1289ش.) برای عرض اردات به ساحت مقدس ائمه مدفون درعراق، به این کشور سفر کند. وی پس از بازگشت به وطن، سفرنامه خود را از این مسافرت نگارش کرد و هر آنچه از دیده ها و شنیده ها که برایش مهم بود را با یاری خامه شیوایش، به نثر و نظم کشید. این سفرنامه به نام «رحلةُ عراقیة» برای اولین بار به خط مولف، در مجله وزین الموسم، شماره 14، سال 1993م. = 1413ق. در 156 صفحه (231 – 387) به چاپ رسید.این کتاب از آن جهت اهمیت دارد که اولا به دست عالمی شیعی و صاحب نفوذ نگاشته شده است و ثانیا وی به دقت درباره کربلا و عالمان آن دیار و فرهنگ آن شهر سخن می گوید که این اطلاعات اکنون برای ما مهم است. وی این سفر را در سال 1328ق. / 1289ش. انجام داده است؛ اما آغاز تحریر و نگارش آن، پس از بازگشت وی به حسین آباد، زادگاهش بوده است. وی در آخرین روزهای شوال سال 1329ق. نگارش سفرنامه را آغاز و در 26 ذی قعده همان سال به پایان رسانده است.( جهت اطلاعات بیشتر ر.ک: فصلنامه فرهنگ زیارت،ش26،تابستان 95)
139- الرساله العلویه
التفضیل، تفضیل امیرالمؤمنین علیه‌السلام، تفضیل علی علیه‌السلام علی غیره، الرساله العلویه فی فضل امیرالمؤمنین علیه‌السلام علی سائر البریّه، عناوینی هستند که به ابوالفتح محمد بن علی کراجکی(م ۴۴۹ق) در فهارس و کتب تراثی نسبت داده شده‌اند؛ اما ظاهراً همه اینها به یک کتاب اشارت دارند. از آنجایی که عنوان اخیر در مقدمه آمده، محقق کتاب آن را عنوان اصلی کتاب برگزیده است.کتاب درباره برتری امیرالمؤمنین و ائمه علیهم‌السلام بر دیگر خلایق به جز رسول خدا صلی‌الله علیه وآله است. مؤلف گفته است که آن را برای نقیب طالبیین نگاشته تا اخلاص خود را در دوست داشتن امیرالمؤمنین نشان دهد و اعتقاد دوستان حضرت را تقویت کند.مؤلف بیان می‌کند که فضیلت امیرالمؤمنین علیه‌السلام از دو جهت است:یکی فضایلی که ایشان خود کسب کرده؛ و دیگر فضایل و اختصاصاتی است که خداوند به ایشان بخشیده است.مؤلف با نقل آیه مباهله و شأن نزول آن، فضیلت امیرالمؤمنین علیه‌السلام را آغاز می‌کند و سپس در سه بخش کتاب را تدوین می‌کند. بخش نخست استدلال به روایات است؛بخش دوم با نگاهی به عملکرد حضرت علیه‌السلام و روایاتی درباره فضایل آن حضرت بیان شده است.بخش پایانی کتاب پاسخ به شبهه و جواب از اعتراضی است که گفته‌اند امیرالمؤمنین نبی نیست، پس چگونه می‌تواند افضل از انبیاء باشد.مؤلف با در نظر گرفتن دیدگاه سؤال‌کننده که معتزلی باشد یا شیعی و ... جواب درخور و قابل قبول هر گروه می‌دهد و افضلیت امیرالمؤمنین علیه‌السلام بر انبیاء را به اثبات می‌رساند.از ویژگی کتاب این است که مؤلف تلاش کرده بیشتراز علمای اهل سنت روایات را نقل کند.ازجمله چاپ‌های الرساله العلویه عبارتند از: تحقیق جلال الدین محدث ارموی،اسلامیه،سال ۱۳۷۰ق، تهران و تحقیق سید عبدالعزیز کریمی،دلیل ما،۱۴۲۷ق/۱۳۸۵ش،قم.(موسسه کتاب شناسی شیعه در : http://al-athar.ir/home/Content?id=4746&code=9)
140- قم و میراثِ فرهنگی از دست رفته‌اش
قم شهر تاریخیِ کهنی است که نظر به جایگاه و اهمیت علمی و مذهبی آن در طول دوره اسلامی، بناهای معماری فراوان و قابل توجهی در آن شکل گرفته است که به عنوان نمونه‌های برجسته آن، می‌توان به آستان مقدس حضرت معصومه(س)، مقابر باغ گنبد سبز و دیگر مقبره‌های برجی شکل قم (متعلق به سده هشتم) اشاره کرد. اما متأسفانه از زمان آغاز شهرسازی مدرن و به بهانه توسعه بافت شهری و خیابان‌کشی، این شهر در یک سده گذشته بسیاری از میراث فرهنگی و بناهای تاریخی ارزشمند خود را ـ اعم از مدارس، مقابر، زیارتگاه‌ها، آب‌انبارها و خانه‌ها ـ از دست داده است.بخشی از میراث از دست رفته قم در یکصد سال اخیر، بناهایی است که امروزه به طور کامل از بین رفته و هیچ نشانی از آنها به چشم نمی‌خورد. برخی از این دست بناها، تحت تأثیر عوامل و بلایای طبیعی آسیب دیده و به علت بی‌توجهی مردم نسبت به حفاظت و مرمّت آنها، به مرور از بین رفته است. اما شمار دیگری نیز در جریان طرح‌های توسعه شهری و خیابان‌کشی‌های مدرن، تخریب گشته شده است. از جمله مهم‌ترین این دست آثار و بناها، می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:قلعه دختر، برروی تپه‌ای کنار رودخانه قم نزدیک جاده اراک، از معدود آثار قم از دوره پیش از اسلامِ (گویا از دوره ساسانی)، که در سال‌های آغازین جنگ تحمیلی تخریب شد؛ بنای آرامگاهی واقع در محدوده گلزار شهدای قم که مرحوم عباس فیض آن را به عنوان بقعه امامزاده ابوالعباس احمد شناسانیده و گویا تا اواخر دوره پهلوی پابرجا بوده؛ امامزاده سید سربخش، واقع در محله چهل اختران و نزدیک بقعه شاه اسماعیل، که در جریان احداث خیابان آذر، گویا در اوایل دوره پهلوی تخریب شد؛ تکیه متولی‌باشی در محدوده خیابان ارم مقابل مقبره ابن قولویه؛ بنای هشتیِ مجاور خاکفرج که در جریان احداث ساختمان بیمارستانِ مجاور تخریب شد؛ گنبد کوچکی از دوره ایلخانی در انتهای شرقی کوه خضر، که آندره گدار در کتاب آثار ایران آن را معرفی کرده است؛ برخی از مقابر پادشاهان صفوی در کنار گنبد حضرت معصومه (س)، که در دوره پهلوی، در جریان ساخت و توسعه برخی مساجد مجموعه آستانه مقدسه(از جمله مسجد بالاسر) تخریب شد؛ مقبره سید شمس‌الدین محمدمهدی رضوی از شاگردان محقّق کرکی، در کنار مسجد محمدیه، که در جریان توسعه اخیر آستانه مقدسه، به طور کامل از بین رفت؛ شماری از آب‌انبارهای صفوی و قاجاری قم، از جمله آب‌انبار ساروتقی (از دوره صفوی) و آب‌انبارهای سردار و مدرسه رضویه (از دوره قاجار). بخش دیگری از میراث از دست رفته قم، بناهایی است که اگرچه ظاهراً هنوز به همان اسم، باقی و پابرجا است، اما در واقع کاملاً نوسازی شده و ساختمان جدید آنها عمدتاً فاقد ارزش‌های هنری و عناصر معماری قدیمی آن بوده و اصالت تاریخی خود را از دست داده است. از مهم‌ترین این بناها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: بقعه سلطان محمد شریف واقع در محله‌ای به همین نام در جنوب چهارمردان؛ بقعه امامزاده شاه سید علی؛ بقعه امامزاده شاه ابراهیم در خیابان شاه ابراهیم؛ بقعه امامزاده جعفر در خیابان شاه ابراهیم؛ بقعه امامزاده خاکفرج؛ بقعه چهار امامزاده؛ بقعه بابا مسافر در کوچه‌ای منشعب از ۵۵ متری عمار یاسر و نزدیک مسجد جامع؛ بقعه امامزاده جمال غریب در حاشیه قبرستان بقیع که در حدود یک دهه اخیر ساختمان آن کاملاً نوسازی شده؛ بقعه امامزاده عبدالله قلعه‌چم: قلعه صدری؛ مسجد عشقعلی در کوچه‌ای به همین نام در اول خیابان چهارمردان که در اصل یک تکیه قدیمی بوده؛تکیه سنگ سیاه یا سر حوض که در سال ۱۳۴۲شمسی نوسازی شد؛ مدرسه دارالشفاء؛ مدرسه خان(مدرسه آیت‌الله بروجردی) و مدرسه حاجی ملا محمدصادق قمی. افزون بر موارد فوق، می‌توان به بناهایی اشاره کرد که اگرچه ساختمان تاریخی آنها هنوز پابرجا است، اما در نتیجه طرح‌های توسعه و گاه برخی اقدامات غیر اصولی مسئولین امر، بخش‌هایی از آنها آسیب دیده و مخدوش شده است. برای مثال به موارد زیر اشاره می‌شود: کاروانسرای حاج عسگر خان؛ مطبّ شفاءالدوله؛ مدرسه رضویه که بخشی از آن در جریان احداث خیابان آذر از بین رفته؛ بازار بزرگ قم؛ مسجد امام حسن عسکری(ع) و قلعه گبری جمکران. (گنجینه در: http://ganjineh.kateban.com/post/3012)
141- مناسبات امامان زیدی با مغولان هند و شاهان صفوی
روابط و مناسبات فرهنگی و تمدنی میان جهان ایرانی و حوزه اقیانوس هند، تاریخی به درازای تاریخ قوم ایرانی دارد.یکی از مداخل اصلی روابط و مناسبات فرهنگی و سیاسی میان جهان تمدنی ایرانی با حوزه اقیانوس هند، از مسیر کشور یمن بوده است. البته یکی از مهمترین مواردی که در همین راستا تاکنون مورد مطالعه قرار گرفته است، سهم یمن در انتقال فرهنگ مذهبی اسماعیلیان و از جمله میراث اسماعیلیه ایران به شبه قاره هند است. بررسی میراث اسماعیلی هند نشان می دهد که تا چه اندازه اسماعیلیان هند تحت تأثیر مستقیم و یا غیر مستقیم تفکر اسماعیلی ایران بوده اند.زیدیه و دولت زیدی یمن به دلایل جغرافیایی و نیز دلایل تجاری و سیاسی، طبعا با شبه قاره هند، مناسباتی داشته است. بویژه در دورانی که دولت زیدی توانست تمامی سرزمین یمن را تحت تصرف خود درآورد و به اصطلاح وحدت یمن را محقق کند، این روابط گسترده تر شده است. عصر المتوکل علی الله اسماعیل بن القاسم(د. ۱۰۸۷ق/ ۱۶۷۶م) دوره ای است که وحدت یمن توسط این امام زیدی محقق شد.در این دوره گزارشهایی از روابط سلاطین مسلمان هند با امام زیدی یمن در اختیار است.
از جمله می دانیم که محمد بن ابراهیم بن امیر نعمان نامی که از نزدیکان سلطان محمد اورنگ زیب بوده است در سال ۱۰۶۸ق/۱۶۵۷م نزد امام المتوکل آمده و چند روزی نزد او اقامت داشته و امام نیز او را گرامی داشته است. امام هنگام بازگشت این شخص به هند، در ضمن هدایایی که با او همراه کرد، چند نامه بلند نیز خطاب به سلطان اورنگ زیب فرستاده است و در آن نامه ها، سلطان را به تبعیت از مذهب زیدی و رعایت حقوق اهل بیت(ع) فرا خوانده و به اصطلاح برای او رساله «دعوت» فرستاده است.این شخص دیگر بار به سال ۱۰۷۱ق به یمن بازگشت و این بار اورنگ زیب پاسخ مکتوب امام را به وسیله این شخص همراه با هدایایی گرانبها ارسال داشت. این نامه نسبتا بلند حاوی اطلاعات بسیار جالبی درباره اوضاع هند در این دوره است. امام المتوکل بار دیگر در نامه ای به سلطان و با همراه هدایایی نفیس، در سال ۱۰۷۱ق/۱۶۶۰م دعوت زیدی را مطرح کرد. در این نامه تأکید شده است که امام المتوکل به واسطه محمد بن صالح جیلانی، حکیم و طبیب ایرانی که در مسیر هند از یمن گذر کرده و مدتی نیز نزد امام متوکل بوده، از محمد بن ابراهیم شنیده بوده که اورنگ زیب از وی خواسته که از امام برای او اذن شرعی برای تصرفات حکومتی خود بگیرد و در حقیقت مشروعیت حکومت او را مورد تأیید قرار دهد. در سال ۱۰۷۲ق نیز از ارتباط امام با سلطان هند مطلع هستیم.از نامه ای دیگر نیز بعد از این تاریخ نیز اطلاع داریم.از عالمان هندی که در عصر المتوکل یمن می شناسیم، از یک فقیه و محدث به نام عبدالرحیم لاهوری یاد کرده اند. در عصر شاه جهان و در سال ۱۰۶۵ق/۱۶۴۵م وزیر قائم بیگ در سفر حج به یمن(تهامه) می آید و مکتوبی برای امام متوکل همراه با هدایایی می فرستد. در سال ۱۰۶۳ق/ ۱۶۴۳م نیز از سفر برخی تجار و صاحب منصبان هندی به یمن و حضور نزد امام المتوکل اطلاع داریم. همچنین از حضور تجار هندی در یمن و در محضر المتوکل منابع گزارش کرده اند.در این میان برخی از کسانی که به یمن می آمدند، پیشتر به شهرهای مختلف خراسان و جبال و شمال ایران مانند گیلان و دیلم رفته بوده اند.نامه نگاری متوکل با شاه عباس در شفاعت برای کسی به نام صفی الدین قلی که از سوی ایران به یمن آمده بود، از آن میان است. نامه در تاریخ ۱۰۶۱ق/۱۶۵۰م از شهاره به شاه عباس، به مراتب همدلی با شیعیان ایران و دولت صفوی و نسب علوی صفویان اشاره کرده است؛ نیز خبر از فتح قندهار در دوره شاه عباس را می دهد. آمدن شریف حمید بن هاشم،پسر عموی میرزا مهدی صدر اعظم شاه و از خواص شاه عباس، در ۱۰۷۳ق به یمن و نزد متوکل و نامه امام به شاه عباس که همراه حمید در سال ۱۰۷۳ق/۱۶۶۲م فرستاده شده از دیگر موارد است. در هر دو نامه المتوکل احساسات خود را نسبت به شاه شیعه در ایران و نسب علوی او ابراز می دارد و از هر دو جهت احساس نزدیکی خود را اعلام می دارد. المتوکل در ذیحجه ۱۰۷۳ق با شاه صفی نیز نامه نگاری داشته و یحیی بن الحسین می نویسد که پاسخ شاه خشک و بدون صلة و هدیه بوده است.(ر.ک: حسن انصاری در بررسی های تاریخی در: http://ansari.kateban.com/post/3008)
142- معرفی دو سایت در زمینه مطالعات شیعی
سایت های اینترنتی «ارتباط شیعی» و «جامعه شناسی تشیع» دو نمونه از سایتهای اینترنتی قابل توجه در زمینه مطالعات شیعی به شمار می آیند. هدف سایت «ارتباط شیعی» ارتباط با عالمان و برقراری ارتباط زنده اینترنتی حوزه‌های علمیه قم، مشهد، نجف و برخی دیگر از شهرهای ایران و خارج از آن ذکر شده است. علاقمندان با استفاده از امکانات این سایت می‌توانند در دروس حوزوی به صورت زنده شرکت کنند و درس استاد را از طریق رایانه یا تلفن همراهی که به اینترنت متصل است،بشنوند. آدرس این سایت اینترنتی چنین است: http://www.eshia.ir/ . در معرفی سایت «جامعه شناسی تشیع» نیز آمده است که: گروه مطالعاتی جامعه شناسی تشیع، متشکل از جمعی از دانش آموختگان و پژوهشگران علوم اجتماعی است که حوزه‌ی پژوهشی آنها، دین و مشخصا تشیع است. این گروه بر اساس دغدغه‌ی مشترک اعضای آن مبنی بر کمرنگ بودن رویکرد جامعه‌شناختی به تشیع، در جامعه‌شناسی ایران شکل گرفت و ضرورت اتخاذ رویکرد اجتماعی برای مطالعه دین جامعه خود را فلسفه‌ی تاسیس خود قرار داد. بر این اساس، هدف این گروه، معرفی پژوهش های اجتماعی در حوزه‌های مختلف مربوط به جامعه‌شناسی تشیع است و از آثاری که در این حوزه تولید شده‌اند، برای معرفی و بحث و نقد استقبال می‌کند. جامعه‌شناسی تشیع یکی از شاخه‌های جامعه‌شناسی دین است. مطالعه‌ی نمودهای بیرونی امر دینی با شروع از دین نزدیک، یعنی دین جامعه‌ی خود و در ایران، تشیع، با بهره‌گیری از ابزارهای علوم اجتماعی، هدف این شاخه از جامعه‌شناسی دین است. به جز «امامت و عدالت»که از مبادی و اصول تمایزبخش تشیع هستند،مهمترین حوزه‌های جامعه‌شناختی تشیع را به شرح زیر می‌توان برشمرد: تاریخ اجتماعی تشیع، روحانیت و مرجعیت، تشیع، سیاست، قدرت، مناسک (اعیاد و عزاداری‌ها)، انتظار و مهدویت، باطنی‌گرایی، عرفان و تصوف، زیارت و مکان‌های مذهبی و ادبیات و هنرهای شیعی. با توجه به ابعاد مختلف فلسفی، عرفانی، کلامی و فقهی حوزه‌های فوق، آثاری در «جامعه‌شناسی تشیع» مورد ارزیابی قرار می‌گیرند که یا توسط «جامعه‌شناسان» تولید شده باشند یا «از نظریات و روش‌های علوم اجتماعی» بهره گرفته باشند و مطالعات نظری محض، وقایع‌نگاری های تاریخی، مباحث کلامی و دیگر شاخه‌های علوم اسلامی رایج در حوزه‌های علمی شیعه که جهت‌گیری اصلی آنها، تبلیغی، تجویزی و ارزش‌مدارانه باشد، موضوع سنجش این شاخه‌ی علمی نخواهند بود. آدرس سایت اینترنتی«جامعه شناسی تشیع» چنین است: http://www.socio-shia.com/