سفر زیارتی شیعیان ایران به حرمین شریفین، یکی از ابعاد زندگی دینی ـ اجتماعی آنان در دوره صفوی است. در این زمینه، موضوعات مختلفی می تواند مورد بحث قرار گیرد. نویسنده این سطور، تاکنون چند مطلب و مقاله در این باره منتشر کرده است:
نخست انتشار سفرنامه حجّ بانوی اصفهانی، همسر میرزا خلیلِ رقم نویس، از اواخر روزگار صفوی است که شامل 1400 بیت شعر زیبا در باره سفر او از اصفهان تا مکه می باشد و حاوی اطلاعات جغرافیایی و سفرنامه ای ارجمندی در این زمینه است.(1)
دوم مقاله مفصلی است با عنوان «پاره ای از مسائل حجاج شیعه و شیعیان مقیم حرمین شریفین در دوره صفوی» که ضمن آن به مسافرت علما ومردم شیعه به حرمین شریفین و برخی از دشواری های آنان پرداخته شده و در مجلد دوم کتاب «صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست» به چاپ رسیده است.
سوّمین بحث «مناسبات اصفهان و حجاز در دوره صفوی» است که در آن رابطه دولت و مردم ایران با سادات مدینه بررسی شده و در مجلد یازدهمِ «مقالات تاریخی» به چاپ رسیده است. دو مقاله اخیر در مجله «میقات حج» هم نشر یافته است.
آنچه دراینجا ارائه شده، اطلاعات دیگری است که به نوعی مربوط به زائران شیعه به مکه و مدینه در دوره صفوی و برخی از خاطرات آنها در طول مسیر یا در آن دو شهر مقدس است. این مطلب برای نخستین بار در اینجا منتشر می شود.
این اطلاعات در باره موضوع مورد بحث، از پنج منبع فراهم آمده است:
اول؛ از کتاب الدرّ المنثور از شیخ علی جبل عاملی (م 1104) که در اصفهان می زیسته و خاطرات خود از سفرهایش به مکه را گزارش کرده است. این کتاب در حوالی سال 1076 تألیف شده است.
دوم؛ از کتاب تذکره صفویه کرمان از میر محمد سعید مشیزی بردسیری که آقای باستانی پاریزی آن را به طبع رسانده و از دو دهه پایانی قرن یازدهم هجری است.
سوم؛ از دیوان علی نقی کمره ای (م 1029) که از یکی از شهدای ایرانی در مکه یاد کرده و شعری در باره او سروده است.
چهارم؛ از دیوان محتشم کاشانی که او هم به مناسبت از دو مورد یاد کرده است.
پنجم؛ کتاب نوادر ملامحمد صالح قزوینی که از آن کتاب هم چند حکایت در باره سفر حج نقل شده است.
بهره ای هم از خلاصة التواریخ برای یاد از یک فرمان در ارتباط با سفر حج گرفته ایم که خواهد آمد.
* * *
شیخ علی جبل عاملی و سفرنامه اشبه مکه
شیخ علی (3ـ1004 / 1104)(2) بن محمدبن حسن بن شهید ثانی، یکی از علمای سرشناس شهر اصفهان در دوره اخیر صفوی بود. وی از نسل علمای عرب مقیم اصفهان بود که همچنان بر حفظ فرهنگ عربی خویش تأکید داشت و نسبت به برخی از علمای ایرانی زمانش که صاحب منصب بودند،چندان خوشبین نبود.(3) پدران وی از شهید ثانی به این سوی، همه عالم بودند و به رغم آن که صفویان دعوت های مکرری از آنان برای آمدن به ایران داشتند، اما آنان از آمدن خودداری کردند. بااین حال، شیخ علی به ایران آمد و تا پایان عمر در اصفهان زیست.
یکی از آثار برجای مانده از وی که حاوی نکات دقیقی از زندگی و خاندان خود وی، همچنین شماری از علمای وقت جبل عاملی و نیز آثار و کتاب های برجای مانده از آنان است، کتاب الدرّ المنثور من المأثور و غیر المأثور است. این اثر که نوعی اثر کشکولی است، حاوی مقالات مختلفی در باره مسائل فقهی و تفسیری و نیز اطلاعاتی از تاریخ فرهنگی و علمی این دوره است. اهمیت این کتاب یکی هم اقتباس مؤلف از آثاری است که اصل آنها از میان رفته و شاید یکی از مهم ترین آنها شرح حال خودنوشتی است که شهید ثانی برای خودش نگاشته و متن آن در این کتاب به چاپ رسیده است. شیخ علی صاحب کتابخانه مهمی از آباء و اجداد خود متون و مطالب را از آن آثار برای ما نقل کرده که مع الأسف اصل آن آثار از میان رفته و تنها اندکی از آن با تلاش شیخ علی از شامات به ایران انتقال یافته است.(4)
شیخ علی در جایی از کتابش، شرح حال کوتاهی از اجدادش به دست داده و در ادامه شرح حالی هم از خودش نوشته است. در ضمن این شرح حال، اشاراتی به سفرش به مکه و برخی از رخدادهای مربوط به آن دارد که با قدری تسامح می توان از آن به عنوان سفرنامه مکه یا خاطراتی از سفرهای حج یاد کرد.
زمانی که مصیبتی دامنگیر خانواده آنان در جبل عامل شده و بیش از یک هزار کتاب آنان در آتش سوخت، پدرش عازم عراق شد. این زمان شیخ علی شش ساله بود. اندکی بعد وی همراه مادر و برادرش زین الدین راهی کرک نوح شدند و مدتی در آنجا ماندند. برادرش که دوازده ساله بود، از آنجا و گویا به هدف تحصیل، راهی عراق شد. شیخ علی هم عازم مکتب شده به فراگیری قرآن مشغول گردید و در نُه سالگی آن را ختم کرد. شیخ علی از مادرش ستایش می کند و از این که مهربانی و ملاطفت فراوانی در حق وی داشته است سخن می گوید. پس از آن به تحصیل نزد شاگردان جد و پدرش که نامشان را هم آورده، مشغول گشت. وی با آن که سن اندکی داشت، همزمان به زمین های کشاورزی رسیدگی می کرد و به تحصیل هم اشتغال می ورزید وی در سن شانزده سالگی در سال 1032 یا 1033 پس از درگذشت پدرش به سال 1030 عازم مکه می شود. (الدرالمنثور، 2/239) گفتنی است که پدرش در این سال، در شهر مکه درگذشت.(5) بنابر این جدای از اعمال حج، ممکن است به قصد زیارت مزار پدرش در مقبره معلی عازم این سفر شده باشد.
باید توجه داشت که این زمان شمار فراوانی از علمای شیعه عرب و ایرانی در مکه زندگی می کردند و گهگاه در میان اشراف و امرای مکه، کسانی هم بودند که دلبستگی به تشیع امامی داشته و از علمای امامی مذهب استقبال می کردند. ما نمونه هایی از این موارد را در جای دیگری آورده ایم. اما از همین کتاب «درّالمنثور» هم می توان در این زمینه کمک گرفت و نشان داد که میان علمای شیعه وبرخی از اشراف مکه پیوندهایی بوده است؛ از آن جمله این آگاهی اوست که پدرش شیخ محمد (م 1030) پس از تکمیل تحصیلات خود نزد پدرش شیخ حسن ـ صاحب معالم الاصول ـ و همچنین سید محمد صاحب مدارک الأحکام ـ راهی مکه شد و برای پنج سال در آن جا اقامت گزید. این زمان میرزا محمد استرآبادی هم در مکه بوده و میان آنان دوستی و الفت فراوان وجود داشته است. وی در تدوین کتاب «رجال الکبیر» استرآبادی هم به وی کمک فراوانی کرده است. بعد از آن به وطنش باز گشته اما در پی برخی دشمنی ها و حسادت ها به کربلا رفت و مدتی طولانی در آنجا ماند، و به تربیت شاگردان عرب و عجم مشغول گشت. یک روز در حالی که بر بالای بام مشغول نماز بود، کسی تیری به سمت او پرتاب کرد که از کنار سینه اش گذشت. به دنبال این حادثه، مجددا وی عازم مکه شد. مدتی در آنجا بود، باز به عراق برگشت و برای بار سوم به مکه رفت و تا پایان عمر همانجا بسر برد. در همین دوره، گهگاه به نقاط دیگری هم مسافرت داشته و از جمله مدتی در دمشق با علمای اهل سنت حشر داشته و نزد آنان تحصیل کرده است. شیخ علی از یکی از اساتید سنی او و برخوردی که شاگردان آن استاد با پدرش داشته اند یاد کرده است. وی در آنجا از همشهری های خود شاگردانی هم داشت که یکی ازآنان شیخ حسین مشغری عاملی بود و «شرح الاستبصار» شیخ محمد به خط این مشغری نزد شیخ علی بوده است. (الدر المنثور، ج2، ص211 ـ 212)
برادر شیخ علی، یعنی زین الدین (1009 ـ 1064) مدت ها در مکه بوده و در همان شهر هم درگذشته و در کنار قبر پدرش شیخ محمد مدفون شده است. شیخ علی با ستایش فراوان از وی می گوید: در همان سال درگذشتِ او، وی هم در مکه بوده و در روز عرفه تا روز درگذشت او یعنی 29 ذی حجه همراه او بوده است. (الدرالمنثور، ج2، ص231)
گذشت که شیخ علی در حالی که شانزده ساله بوده، عازم سفر حج می شود. البته خودش تولّدش را 1003 یا 1004 دانسته و با توجه به این که می گوید سال 1032 یا 1033 به سفر حج رفته، قاعدتا باید نوزده ساله یا بیست ساله بوده باشد.
وی می نویسد که در این سفر برای من اتفاقات جالبی افتاد؛ از جمله آن که من سوار بر قاطر بودم و شتران ما در پشت سر ما حرکت می کردند. رفیقی هم داشتیم که یک برده هندی داشت. من در دستم کاردی داشتم که افتاد و طبعا نمی توانستم آن را بردارم. آن برده هندی که پشت سر ما بود، روی شتر خوابش برده و روی زمین افتاده بود. وی که درست نزدیک کارد من افتاده بود، آن را برداشت و برای من آورد.
وی همچنین در محلّی با نام «مبرک الناقه» که یک تنگه بوده و تنها یک قطار یا حداکثر دو قطار شتر می توانستند همزمان از آنجا عبور کنند، اشیایی را به جا می گذارد که باز به طور اتفاقی، یک نفر از حجاج، آنها را برداشته و به او می رساند.
در این سفر شیخ حرّ عاملی هم با آنان همسفر بوده است. وی می گوید که کاروان شام دو قسمت بود: «مقاطره» و «شعاره»؛ مقاطره آنان بودند که سواره حرکت می کردند و شعاره افرادی بودند که در جلو و عقب و راست و چپ آنان پیاده می رفتند. شیخ حرّ جزو شعاره بوده است. در اینجا هم باز چیزی از دست شیخ علی می افتد که از اتفاق آن را شیخ حرّ بر می دارد و به او می دهد.
شیخ علی می نویسد: وقتی داخل مکه شدم، همراه یک نفر دیگر از حجاج کاروان جلو افتاده به حرم مشرّف شدم تا اعمال عمره را انجام دهم. ابتدا گشتی در مسجد زدم تا نقاط مختلف آن را که وقت طواف به آن نیاز داشتم بشناسم. وقتی خواستم طواف را شروع کنم، یک مطوِّف آمد و گفت: من تو را طواف می دهم. گفتم: من شامی هستم، زودتر از دیگر حاج آمده ام و هیچ پولی برای این که به تو بدهم ندارم. اگر مجانا مرا طواف می دهی، شروع کن. وی با من به نزاع برخاست و کلمات تندی گفت. در همین حال مردی نزدیک شد و خطاب به او گفت: رهایش کن تا خودش طواف کند؛ این شخص و پدرش صد نفر مثل تو را برای طواف تعلیم می دهند. آن شخص هم مرا رها کرد و من مشغول طواف شدم.
بعد از حج به سوی مدینه آمدیم. صبحی در منطقه بدر مشغول نماز بودم در حالی که کاروان این سوی و آن سوی من حرکت می کرد. در حال نماز شمشیرم را روی زمین در کنارم گذاشتم. بعد از نماز، فراموش کردم آن را بردارم. نیم فرسنگ از آنجا دور شدیم که یادم آمد. به سرعت با رفیقی بازگشتم و دیدم در حالی که هنوز حجاج از این سوی و آن سوی محلّ نمازِ من می گذرند، شمشیرم روی زمین است که در مقابل چشم حیرت زده دیگران آن را برداشتم.
شیخ علی می نویسد: کتاب های زیادی از من در بلادمان مانده بود. هرچه کردم ازطریق بغداد نتوانستم به کتاب هایم دسترسی پیدا کنم. گفتم که آنها را به مکه بفرستند. اما مدتی به دلیل انقطاع زمان حج، نتوانستم به آنها دسترسی پیدا کنم. از کسی خواستم هرچه می خواهد از من بگیرد و کتاب هایم را به من برساند. در وقت بازگشت حجاج منتظر بودم. شبی خواب دیدم که کسی نزد من آمده و یک سینی که سینه مردی در آن بود، کنارم گذاشت. گفتم: این چیست؟ گفت: این سینه جدّت زین الدین ـ شهید ثانی ـ است. فردای آن روز کتاب ها رسید در حالی که بسیاری از آن ها جلد نداشت و برخی هم به خاطر نقل و انتقال تلف شده بود. (الدر المنثور، ج2، ص242)
یکی دیگر از خاطرات من آن است که وقتی خواستم از اصفهان به حج مشرّف شوم، مخفیانه برخی از کتاب هایم را فروختم. روز بعد خواجه التفات که نزد زینب بیگم دختر شاه طهماسب کار می کند، نزد من آمد و پرسید: آیا این روزها کتابی فروخته ای؟ گفتم: برای چه می پرسی؟ گفت: زینب بیگم مرا خواست و گفت: آیا در این شهر کسی با نام شیخ علی از نوادگان شیخ زین الدین زندگی می کند؟ گفتم: آری.گفت: دیشب در خواب شاه عباس را دیدم که می گفت: چه معنا دارد که این مرد به دیار ما بیاید در حالی که ما از پدر او خواستیم بیاید که نیامد، و روزگارش به گونه ای باشد که کتاب هایش را بفروشد در حالی که شما در اینجا هستید؟ وقتی من این را شنیدم داستان فروش کتاب هایم را برایش گفتم.
شیخ علی می افزاید: آمدنش به این بلاد و آلوده شدنش به استفاده از مشتبهات و سلوکش بر خلاف پدرانش ـ که به ایران نیامدند ـ سبب شد تا آن فیض و صلاحی که در اوائل سن داشته از بین برود. (ج2، ص242) این همان چیزی است که از شیخ بهایی هم نقل شده و به خاطر همان بود که پدرش شیخ حسین بن عبدالصمد با این که سالها در ایران بود، در اواخر از ایران رفت.
شیخ علی می افزاید: مرتبه دومی که از این بلاد ـ ایران ـ عازم مکه مکرمه شدم به برکت حج و زیارت وقایعی برای من رخ داد:
یکی از این وقایع آن بود که وقتی به جایی میان اصفهان و بصره رسیدم، یکی از افراد بلاد ما ـ یعنی عرب شامی ـ همراه با کاروان حجاج بود. او گفت: من هدفم از رفتن مکه اذیت کردن فلانی ـ یعنی شیخ علی ـ است. می خواهم در آنجا بگویم که او در بلاد عجم چه و چه می کند. من ناراحت شدم. وقتی به دورق رسیدیم، جایی در خیمه نشسته بودم که همان شخص از آنجا رد می شد، او را صدا کردم و به او گفتم: شنیده ام که در باره من چنین گفته ای؟ گفت: آری و خواهی دید. گفتم: دلیلش چیست؟ گفت: تو در اصفهان چیزی به من ندادی و من چنین و چنان خواهم کرد. گفتم: از خداوند می خواهم که شرّ تو را از من دفع کند. او برخاست و رفت. اندکی بعد، تب او را گرفت و چیزی به بصره نمانده بود که درگذشت و خداوند مرا از شرّ او کفایت کرد.
مانند همین ماجرا در مکه و منا از سوی دو مرد برایم رخ داد که اگر خداوند شرّ آنها را دفع نکرده بود، موجب مرگ فرد یا افرادی می شد. حکایت آن طولانی است و این همه به برکت حج بیت اللّه الحرام بود.
در بازگشت وقتی از بغداد به سمت اصفهان می آمدیم و همراه ما سه کنیز و زنان دیگر بودند، به شهر بعقوبه رسیدیم. کسی که در آنجا حکومت می کرد، فردی بسیار پست و معاند بود. وی برای هر کنیز و برده دو اشرفی و برای هر شتر چهار عباسی می گرفت؛ علاوه بر آن که اهانت کرده و ضرب و شتم می نمود. در آنجا شطی بود که باید از آن می گذشتیم و او کنار شط نشسته بود. هر زنی که از کشتی خارج می شد، او به دستش می نگریست ببیند کنیز است یا نه. وقتی ما نزدیک شدیم، مردی نزد او آمد و چیزی گفت. او هم عصبانی شده و عصا به دست برخاست. ما از کشتی پیاده شدیم؛ خیمه زدیم و کنیزکان را در پشت کجاوه ها پنهان کردیم. او زنی را برای تفحّص فرستاد تا در خیمه ها بگردد. من بیرون رفتم. اما به من خبر دادند که آن زن، یک کنیز را دیده است. پس از یک ساعت آن مرد آمد و پرسید: چند کنیز دارید؟ گفتیم: یکی. بعد به خیمه دیگری رفت. در آنجا زنی بود که یک برده داشت. آن زن گفت: تو را از وجود سه کنیز خبر می کنم مشروط بر آن که از برده من چیزی نگیری. بعد اشاره به خیمه ما کرد. ما از این که گفته بودیم فقط یک کنیز داریم، ترسیدیم که مسأله روشن شود و سبب اهانتی بزرگ به ما شود. فورا به شتردار گفتم: دو کجاوه روی یک شتر بگذار و روی هر شتر یک زن و یک کنیز باشد و حرکت کن. وقتی آن مرد با آن زن آمدند، جز یک کنیز ندیدند. آن مرد شروع به زدن همسرش کرد که چرا خلاف گفته است. آنگاه نزد آن زن و برده او رفتند و گفتند که چرا دروغ گفته است. آن زن گفت که کنیزکان را سوار شتر کردند و رفتند. آن مرد سوار اسب شد اما شتر را نیافت. خیمه ها را گشت، چیزی پیدا نکرد و به هر روی ما به سلامت گذشتیم. در شهربان هم به سوی خیمه ها آمدند اما وارد خیمه ما نشدند.
شیخ علی پس از آن می گوید که من بیشتر عمرخویش را درغربت به سربرده و با معیشتی سخت و قلبی نگران روزگار را گذرانده ام. با این حال به مطالعه و تحقیق و تدریس مشغول بوده و قریب هفتاد عنوان کتاب نوشته ام. وی سپس شرحی ازآثار علمی مهمّش رابه دست داده است.(الدرالمنثور،ج2، ص243 ـ 244).
سفر به مکه و دشواری های آن از زبانمیر
محمد سعید مشیزی
یکی از مآخذ غنی دوره صفوی کتاب «تذکره صفویه کرمان»(6) است که به رغم آن که یک تاریخ محلّی است، اما اطلاعات ارجمندی از این دوره در همه ابعاد سیاسی، اجتماعی، مذهبی و فرهنگی به دست داده است.
در ارتباط با عنوان بالا، چند خبر کوتاه در این اثر آمده است که مؤید دشواری ها و مشقت های زائران ایرانی است که در روزگار صفوی به عشق زیارت بیت اللّه الحرام و حرم نبوی عازم حرمین شریفین می شدند.
محمد سعید یکبار از سفر خود یاد می کند. اماپیش ازآن ازمیرزا شمس الدین محمد مستوفی یاد کرده است که لازم بود برای رفتن به سفرحج ازاعتمادالدوله وقت؛ یعنی نخست وزیر آن زمان شیخ علی خان زنگنه اجازه سفر بگیرد و چنین کرد: «میرزا شمس الدین محمد مستوفی چون اراده طواف بیت اللّه الحرام را در خاطر مخمّر ساخته بود و عریضه به شیخ علی خان اعتمادالدوله دراین باب مرسول، و رخصت نامچه او را میرزا عبدالباقی برادرش که در اردوی مُعلّی بود، آورد. به تاریخ یوم السبت 6 شهر شعبان المعظم 1089، از بلده به باغ شاه آباد نقل مکان و در سه شنبه، 9 شهر مزبور از آنجا روانه شدند.»
روشن بود که وقتی شخصیتی برای سفر بیت اللّه الحرام عزیمت می کرد، شمار زیادی از صاحب منصبان و توده ها با او همراهی می کردند تا از مزایای وجود او برای تأمین امنیت خود و سایر مسائل بهره ببرند. میر محمدسعید خود از همسفرهای اوست و در این باره چنین ادامه می دهد: «میرزا شجاع خبیصی نیز با کوچ و متعلّقان خود نیز رفیق و عازم زیارت بیت اللّه الحرام شد. راقم حروف محمد سعید میرشهاب نیز از خدمت عالیجاه دستوری مرخّص و به رفاقت مستوفی روانه ودر21 شهررمضان المبارک بندرکنگ و در4 شهرشوال ازبندر، داخل جهازِ ـ کشتی ـ عبدالشیخ کنگی و در 6 شهر ذی قعدة الحرام داخل بندر قنفذه که از بنادر حجاز است شده، دو یوم در آنجا توقف، در روز ششم داخل مکه معظمه شدیم. (تذکره صفویه، ص 468).
میر محمد سعید در ذیل وقایع سال بعد؛ یعنی سال 1090 خبر بازگشت این قافله را داده و اطلاعاتی در باره مشکلات مسیر در برخورد با اعراب بادیه نشین عنوان کرده و گفته است که قافله سالاران تصمیم گرفتند تا از راه شام به ایران بازگردند: «در هنگامی که میر شمس الدین محمد مستوفی و میرزا شجاع خبیصی و رفقا از طواف کعبه معظمه فراغت حاصل و در تدارک مراجعت کرمان بودند، با یکدیگر در این باب استشاره می نمودند. رأی ها بر این قرار گرفته که چون راه شام معموری تمام دارد، از آن راه بروند.» کسانی دیگر این نظر را نپذیرفتند و گفتند که راه «لحسا» نزدیک تر به وطن است: «سید محمد، ولد سید اسماعیل حمله دار، میرزا شجاع را فریفته، قرب وطن را از راه لحسا در نظرش جلوه داده، چشمش را از بعد مسافت و اخراجات و تعب راه شام و حلب ترسانیده. روزی میرزا شجاع به خانه مستوفی آمده، اظهار این مراتب نمود. مستوفی امتناع کرده بر عزیمت شام رغبت تمام داشت. و بالأخره مشایخ را واسطه ساخته، مستوفی به رفتن [ از طریق شام ] و میرزا علی رضا خراسانی در نرفتن راه لحسا مصر بود و بدسلوکی اعراب بیابان و میرحاج لحسایی را در نظر ایشان می نمود، راضی نشد.»
در نهایت، تصمیم گرفته شد تا از راه لحسا بازگردند: «شبی، مستوفی علی پاشا لحساوی را که امیر حاج بود، ضیافت نموده، راه آمیزش مفتوح و هر روز یکدیگر را ملاقات می کردند تا روز شنبه 12 درمه ـ مالیات ـ را مهمسازی و از راه مکه به عزم راه لحسا به موضوع ابطح نقل مکان نموده و از آنجا به وادی فاطمه که آمدند میرحاج را قوت به حرکت آمده از «دُرمه ای» که گرفته بود، قدری زیاده توقّع نمود.»
ماجرای نزاع آنان به امیر مکه سید برکات رسید: «مستوفی و میرزا شجاع از حرکت راه لحسا نادم، و سعی بی فایده بود که می کردند. شخصی را به مکه به خدمت شریف مکه که سید برکات نام داشت فرستاده، شکوه میرحاج را مسموع او ساخته، شریف، عثمان، وزیر خود را تعیین و به وادی فاطمه فرستاده بود که به حقیقت رسیده، دفع تعدّی میرِ حاج را از حاج نمایند. عثمان مذکور آمده، علی پاشا میر حاج را منع نموده، میرحاج مستوفی و یاران را متسلی ساخته، از وادی فاطمه به منزل خلیص آمدند و در آنجا همین هنگامه را ساز داده، حاجیان بیچاره [ را ] زجر و توقع کلّی از ایشان می نمود.»
در اینجا بود که مردم باز متوسل به مستوفی شدند تا به عنوان یک صاحب منصب که آنان به خاطر او همراهش آمده اند، فکری برای آنان بکند: «مردم حاج نزد مستوفی آمدند که چون تو مرد معتبری بوده، ما به خاطر جمعی تو بدین راه آمده، دُرمه و کرایه و اخراجات معینه را دادیم و حال میرحاج زیاده از قدر معهود طلب می نماید و مقدور نیست که بدهیم. فکری در این باب بکن. مستوفی و میرزا شجاع به سید بقیه! که از اجلّه سادات و اشراف بود متوسل شده، به امداد او از میرحاج مفارقت اختیار، و داخل مدینه مشرّفه شدند. میرحاج در مدینه یک مرتبه سعی و اهتمامی نمود که شاید این جماعت با او رفیق شوند، راضی نشده از درمه و کرایه گذشته، به میرحاج و حمله دار انعام نموده به راه «بحر» مراجعت نمودند.»
در واقع آنان از همان راهی که رفته بودند بازگشتند. میرمحمد سعید مشیزی که راه لحسا را انتخاب کرده در باره بازگشتش بعد از مصیبت ها و سختی های فراوان می نویسد: «و فقیر الحقیر محمد سعید، با میر حاج عازم لحسا و از راه شیراز به کرمان آمد و ایشان به مخاء یمن آمده، مدتی در آنجا توقف نموده بودند که موسم حرکت بندر عباسی شود. و در موسم، چهار فرنگی پول نموده، وارد بندر مسقط و چون میرزا شجاع و عیال و اطفالش از سفرِ بحر مکدر شده بودند، به راه بادیه متوجه، و از بندر شهر، و صبا، به بندر کنگ آمده، به تاریخ یوم الاحد 14 شهر ذی قعدة الحرام 1090 داخل کرمان شدند. و از رفقای ایشان [تعدادی] بدین موجب وفات یافته بودند.» وی در ادامه نام افراد فوت شده را آورده است.
اما سرنوشت مستوفی: «و مستوفی چون از بندر مسقط به کشتی نشسته بود، در بندر عباس از بیرون آمده باز راه لار، با میرزا سعید ولد میرعلیرضا و اشرف ولد مقیم و چند جهاز نفر دیگر، به تاریخ یوم الأحد 4 شهر ذی حجّة الحرام سنه مزبور ـ 1090 ـ داخل کرمان شده، مستوفی مذکور بیماری بسیار کشیده هنوز رنجور است و شرح احوال سفر و آنچه در بحر و برّ برایشان واقع شد، مناسب این سیاق نیست. و این چند کلمه که بر سبیل اجمال نوشته شده از این راه بود که چندان نامناسب نمی نمود. ملخص سخن این که در این سفرِ خیر اثر، به علت بدسلوکی اعراب، ضرر بسیاری کشیده بحمداللّه سلامت داخل منزل شدند.» (تذکره صفویه، ص 476 ـ 479).
بیماری جناب مستوفی ادامه یافت به طوری که با اجازه شیخ علی خان زنگنه برای معالجه واستراحت، قریب هشت ماه به شیراز رفت و بعد از معالجات فراوان در حالی که هنوز آثار آن رنجوری که «در حین مراجعت سفرِ خیر اثرِ مکه معظمه عارض او شده بود» به کرمان بازگشت. (تذکره صفویه، ص 486، 489)
البته همیشه این گونه نبود که افراد صاحب منصب، با اجازه رؤسای خود عازم سفر حج بشوند،(7) بلکه گاه به عکس، برای فرار و گریختن و دور شدن از محوطه خطر عازم حج می گشتند. محمد هاشم ولد شاه نورالدین که اسباب ضرر و زیان دیوان وارباب شده بود، «از خوف، اراده مکه معظمه نموده بود که دفع الوقتی در این مقدمه بشود.» اما مع الاسف فرار از این مخصمه سبب نشد تا وی کاملا در امان بماند بلکه در مکه گرفتار سنیان گشت و آزار فراوان دید. میر محمد سعید چنین ادامه می دهد: «از راه دریا روانه، و بعد از فراغ طواف بیت اللّه الحرام به مدینه مشرفه رفته، در آنجابه علت این که خواجه حسین فریزنی ـ شوهر خواهر محمدهاشم ـ خلاف قاعده نموده بود و سنیان او را به ضرب لگد و چوب کشتند، محمدهاشم در آن وقت ظاهر، حرفی مشعربررعایت خواجه حسین گفته بود، او را نیز شلاق بسیاری زده، محبوس نموده بودند. بعد از استخلاص چون قافله کرمان از مدینه مشرّفه کوچ نمود، محمد هاشم همراه قافله شام روانه و در عرض راه وفات نموده، عاشور نوکر او به بندر کنگ وارد، خبر فوت او را رسانده، متروکات او را که درکشتی ملااحمد کنگی بود، گرفته روانه کرمان شد.» (تذکره صفویه، ص469 ـ 470).
البته مردن حجاج دراین سفرطولانی که گاه یک سال و حتی بیشتر به طول می انجامید، امری طبیعی بود. میرمحمد سعید، ذیل حوادث سال 1066 از سفر میرزا عبداللّه مستوفی خان یاد می کندکه همراه بامحمدصالح ریش سفید محترفه و استاد شمس الدین کهسالار عازم حج شد اما وقتی که «چند یوم بعد از نوروز سنه مزبوره، محمد صالح ریش سفید محترفه» مراجعت کرده و «خبر فوت میرزا عبدالله مستوفی» را رسانید، خان را از استماع این قضیه نهایت کلفت روی داد. (تذکره صفویه، ص246، 250)
رفتن به سفر حج نه تنها برای صاحب منصبان امتیازی به شمار می آمد، بلکه برای خواجگان، که اموال فراوانی داشته وهیچ وارثی نداشتند، خوش آیندتر بود. مشیزی ذیل حوادث سال 1093 در باب «ذکر رفتن کلانتر و میرزا عبدالباقی به مکه معظمه» از خواجه کاظم محصّص و نظرآقا ریش سفید شترداران کرمانی هم یاد کرده که به همراه شماری دیگر، از راه بصره عازم زیارت بیت اللّه الحرام شدند. (تذکره صفویه، ص 495) کلانتر کرمان بعد از بازگشت از سفر حج، گویا طبق رسم، می بایست به پایبوسی اعتمادالدوله می رفت که رفت و «اسب و قالی پیشکش خود را به معرض عرض» ایشان آورد. (تذکره صفویه، 509)
سفر حج برای برخی از صاحب منصبان، جدا شدن از رشته امور اداری بود. عم زاده میرمحمد سعید پس از یک دوره کارهای اداری «بعد از سفر کعبه معظمه و ادای حَجَّة الاسلام و شرف طواف حضرت خیرالأنام ـ صلوات اللّه علیه و آله و سلم ـ دیر خدمت مرجوعه را متکفّل نشده». (تذکره صفویه، ص 650).
کشته شدن امام قلی بیک روملو درمسجد
الحرام در سال 1020
حکایت کشتن علما وشخصیت های شیعه در مکه و حتی در مسجدالحرام داستانی است که در دوره حکومت عثمانی سوابقی دارد. از آن جمله شهادت زین العابدین کاشانی در سال 1040 است که درمنابع به تفصیل از آن سخن گفته شده و ما شرح حال وی را به همراه رساله ای که درباره مسجدالحرام نوشته، آن را در میراث اسلامی ایران دفتر اول به چاپ رسانده ایم.
اما در اینجا سخن از کشته شدن امام قلی بیک روملو است که در سال 1020 در داخل مسجدالحرام کشته شده و هیچ توضیح تاریخی برای آن در جستجوی کوتاهی که صورت دادیم، نیافتیم. تنها سند اشعار شاعر این دوره، علی نقی کمره ای است که تحت عنوان «تاریخ شهادت امام قلی بیک روملو در بیت الحرام در مقام...» ابیاتی درباره آن رخداد سروده است. ماده تاریخ شهادت وی «شهید بیت حرامم» است که دقیقا 1020 می شود. مع الاسف مطلب روشن تاریخی از متن این اشعار به دست نمی آید. اشعار کمره ای چنین است:
دریغ ودرد که یک ره نگشت چرخ بکامم دریغ و درد که مرغ مراد جست ز دامم دریغ و درد که غفران پناه امام قلی بیک که نام نامی او گشت زیب بخش کلامم شهید گشت به بیت الحرام و تا دم آخر شراب عیش ز جام نشاط گشت حرامم دریغ و درد کزین باغ در بهار جوانی ز پی برفت محمد مقیم سرو خرامم به خشک وتر دگرم صبح و شام نیست امیدی که باد در کف صبح است و خاک بر سر شامم به جز شکیب دگر چاره ای نمانده دریغا که می کشد ز کف صبر سیل اشک زمامم به روز واقعه آن شهید دشت محبّت که کرده بود پر از بوی خون چو غنچه مشامم شبش به واقعه دیدم به دوش جامه گلگون دهن چو لاله پر از خون زدور داد سلامم چه گفت؟ گفت که درباغ خلد هست ز غلمان صدم غلام ولی شاه را هنوز غلامم شکست ساغر عمرم اگر چه بر لب زمزم به بزم ساقی کوثر پر است جام مدامم بخون فتادم و بر خون گواست حجر خلیلم شهید گشتم و شاهد شدند رکن و مقامم درست کرد به تعظیم آشیانه خود را همای عرش عظیم از شکست های عظامم تنم شکسته باب السلام و حور پیاپی زند صلای سلاما سلام دار سلامم به ره چو لاله دلی پر ز داغ و جامه خونین نشسته منتظر انتقام روز قیامم زخاک و سالش کردم سؤال گفت مکرر شهید بیت حرامم شهید بیت حرامم(8) محتشم کاشانی و شهادت معصوم بیکصفوی در سال 976 در نزدیکی مکه
معصوم بیک صفوی از طایفه شیخاوند، یکی از مهم ترین چهره های سیاسی دوره طهماسب است که شانزده سال منصب وکالت شاه طهماسب را عهده دار بوده و لقب وزارت داشت. وی بارها و بارها مسؤولیت کارهای مهمی را به عهده گرفت و به همین دلیل نامش در بسیاری از اسناد و متون تاریخی این دوره ضبط است.(9)
وی در سال 975 پس از سرکوب خان احمدخان گیلانی، بااصرار فرزندش خان میرزا و همراه شمار دیگری ازامرای صفوی؛ازجمله بشارت بیک ترکمان، برای انجام فریضه حج راهی مکه شد.
به نوشته عبدی بیک «چون به دیار روم درآمدند، سلطان سلیم تعظیمات بی نهایت ایشان به جای آورده رعایت ها نمودند». وی می نویسد: «معصوم بیک... با پسرش خان میرزا و بشارت بیک داروغه دفترخانه همایون و علی خان آقا قرامانلو ایشک آقاسی معصوم بیک و محمدخان آقا برادرش که قورچی باشی معصوم بیک بود و جمعی دیگر از اعیان و وجوه ملازمان وی و از فضلا، مولانا معین استرآبادی در اثنای شب که بر حسب صوابدید میرحاج تعیین کرده خواندگار، برای استراحتی از راه بیرون رفته خواب کرده بودند، به عز شهادت فایز گشتند و میرمحمد یوسف و جماعتی دیگر که همراه معصوم بیک از راه بیرون نرفته در میان حاجیان بودند، از آن ورطه رستند و باقی فرزندان و اهل بیت معصوم بیک و رفقا، بعد از اخراج حج، معاودت نمودند.» البته این محمد یوسف هم با شماری از رفقایش به کشتی نشستند تا به هند بروند که کشتی غرق شد.(10)
قاضی احمد منشی درباره وی چنین می نویسد: «و هم در این سال سیادت و اقبال پناه اعتمادالدولة العلیه معصوم بیک صفوی که مدت چهار سال امیر دیوان و شانزده سال وکالت شاه عالم پناه نموده بود، به تحریک ولدش، خان میرزا که از افاضل زمان بود مرخص شده، احرام زیارت حرمین شریفین ـ زادهما اللّه شرفا وتعظیما ـ بست. چون طی منازل ومراحل نموده در وقتی که محرم گشته بود، در روز پنج شنبه شش شهر ذی حجة الحرام سنه مذکوره در منزل موسوم به «وادی فاطمه» رومیان غافل در اثنای راه بر سرش آمده او را با خان میرزا و تبع و توابع ورفقاخصوصابشارت بیک ترکمان به قتل آوردند و در همان موضوع مدفون گشتند و آوازه افتاد که قطاع الطریق عرب این عمل شنیع نموده اند. سلطان سلیم به واسطه عذرخواهی این فعل قبیح، علی آقای چاووش باشی را به درگاه عالمیان پناه فرستاد. شاه جم جاه از کمال محبت وی را نواخته رعایت فرمود و مرخص ساخته روانه روم گردانید.»(11)
از آنجایی که معصوم بیک نسبتی با کاشان داشت(12) و فرزندش خان میرزا هم مدتها در این شهر به سر می برد، محتشم کاشانی (م 996) به مناسبت شهادت وی اشعاری سرود که هم قاضی احمد منشی آن را نقل کرده و هم متن آن اشعار در دیوان محتشم آمده است. عنوان آن در دیوان چنین است:
«تاریخ شهادت نواب کامکار گردون وقار، سدره مکان، علّیین آشیان، امیر معصوم بیک صفوی و خلف نامدار خورشید اشتهار وی خان میرزا شمع دودمان و چراغ خاندان مصطفوی»:
امیر اعدل اعظم، پناه مُلْک و مِلَل ملاذ اهل زمین، کار سازِ اهل زمان ملک کواکبِ انجم سپاهِ مه رایت فلک سرادق کرسی بساط عرش ایوان رفیع رتبت گردون وقار مهر شکوه سریع نصرت، کشور گشای، ملک ستان سپهر کوکبه، معصوم بیک، آن که رساند صدای کوس تسلط به گوش عالمیان ز ملک خود سفر گزید با خلقی که مثل او گهری در صدف نداشت جهان سلاله نبوی، شمع دودمان دوده صفوی صفای طینت آدم، خلاصه انسان سرآمد علما، تاج تارک فضلا دلیل وادی دین، هادی رهِ عرفان لطیف طبع زکی فطرت صحیح ذکا دقایق آگهِ روشندل حقایق دان رفیع مرتبه خان میرزا که پیر خرد بلیغ لفظ معانی رسِ بدیع بیان در آن سفر که بجز اهل خدمت ایشان را نبود یک تن از انصار و یک کس از اعوان لباس حج چون در احرامگاه پوشیدند به جای خود و زره بی خبر ز تیغ و سنان سنان و تیغ از آن جسم های جان پرور بر آن خجسته زمین خون فشاند چون باران هم از شهادت ایشان فلک دگر باره نمود واقعه کربلا به پیر و جوان هم از مصیبت آن سروران به نوحه نشست زمانه با دل بریان و دیده گریان در این قضیه چو تاریخ خواستند زمن ز غیب داد یکی این دو مصراعم به زبان «نموده واقعه کربلا چو بار دیگر» «عجب که تا بِاَبَد نوحه بس کند دوران»
دو مصرع اخیر هر دو ماده تاریخ این واقعه است که به حساب جمّل سال 976 را نشان می دهد.(13) قاضی احمد منشی پس از ارائه این اشعار، یک دو بیتی دیگر هم نقل کرده می گوید: دیگری از شعرا دو بیت گفته و خوب یافته و مناسبت بسیار دارد. بیت:
دوستان صد حیف از معصوم بیگ آن که دادی ملک شاهی را نسق شد شهید آن سید و تاریخ شد «حیف معصوم شهید راه حق»(14) محتشم برای یکی دیگر از سادات طباطبایی کاشان هم که در سفر حج و در مسیر بازگشت در کشتی بوده و غرق شده، شعر سروده است. این فرد، میرمحمد جعفر طباطبایی کاشانی که باز خبر او را قاضی احمد منشی هم آورده است. وی در باره سید محمد یوسف صدر، می نویسد: «آخر الأمر که معزول شد، از این دولت ناامید گشته متوجه زیارت عتبات عالیات و از آنجا زیارت حج نمود و از دارالسلطنه بیرون رفته، طفلی از او در مزار شاهزاده حسین مدفون بود نقل آن نمود که دیگر رجوعی و دلبستگی او را به دیار عجم نبوده باشد. بالاخره بعد از زیارت حج اراده سفر هند نمود و با جمعی کثیر از عورات و اطفال و رفقای خوب خصوصا میرجعفر کاشی برادر میرحیدر معمایی که علامه زمان خود بود، در دریا غرق شدند. مولانا محتشم کاشی قطعه ای در تاریخ میر جعفر گفته ثبت افتاد که تاریخ فوت صدارت پناه مذکور نیز همان است:
مه اوج سیادت میر جعفر ز علم جعفری چون کامجو شد به ملک دانش از نو سکّه ای زد که نقد علم ازو بس تازه رو شد چو باد آنگاه راه کعبه سر کرد وزان خاک وجودش مشکبو شد بر او بارید چندان ابر رحمت که غرق لجه «لا تَقْنَطُوا» شد پس از طغیان طوفان حوادث چو یونس سیر بحرش آرزو شد سرشک بحر بر افلاک زد موج که موجش دام مرغ روح او شد چو تاریخش طلب کردند گفتم: «بدریای اجل یونس فرو شد»(15) مصرع اخیر سال 977 را نشان می دهد.
فرمان شاه طهماسب در باره یکصاحب
منصبِ عازم حج
در ادامه آنچه گذشت شاید مناسب باشد به یک نمونه از فرامینی که شاهان صفوی در ارتباط با سفر برخی از صاحب منصبان صادر می کردند و ضمن آن از امرای طول مسیر می خواستند تا امنیت آنان را تأمین کنند، اشاره کنیم. پیش از این اشاره کردیم که صاحب منصبان به طور معمول برای سفر حج از شاه اجازه می گرفتند؛ اما شاید تنها برخی از آنان این قبیل فرامین را دریافت می کردند.
شاه عبدالعلی از سادات و نقبای کرمان، زمانی که به سال 982 قصد سفر حج داشت، «به شاه جمجاه عرضه نوشته، فرستادند». شاه هم از سر لطف «پروانچه استمالت با خلاع فاخره جهت ایشان فرستاد». متن این فرمان را قاضی احمد منشی قمی بدین شرح آورده است:
فرمان همایون شرف نفاذ یافت آن که سیادت و شریعت پناه نقابت و افادت دستگاه امیرنظام الدین عبدالعلی به وفور توجه و التفات بلاغایات شاهانه و اصناف الطاف و مراحم بلا نهایات خسروانه عزّ اختصاص و شرف امتیاز یافته بداند که عرضه داشتی که در این ولا به درگاه معلّی فرستاده بود به نظر اشرف اعلی رسید و از مضمون آن چنان معلوم شد که افادت و سیادت پناه داعیه نمود که به طواف عتبات عالیات مقدّسات مطهّرات ـ علی مشرّفها أفضل الصلوات و أکمل التحیّات ـ مشرّف گشته از اماکن شریفه هودج ارادت و محمل عزیمت به صوب صواب حرمین شریفین ـ زادهمااللّه شرفا و تعظیما ـ روان سازد. بنابر شفقت بی غایت شاهی در باره آن سیادت و شریعت پناهی حکم جهان مطاع به حکام و امرا و مستحفظان طرق و مسالک فرمودیم که به سلامت و عافیت گذرانیده قدم آن نقابت و افادت پناه را به اعزاز و اکرام مقارن دارند. ان شاء اللّه سبحانه توفیق ربانی رفیق طریق آمال و امانی گردد. باید که عنایت و عاطفت نواب همایون ما را در باره خود به درجه اعلی تصوّر نموده، از روی اطمینان خاطر متوجه گشته بعد از استسعاد به سعادت این موهبت در آن امکنه متبرکه و مقامات مشرّفه به دعای دوام دولت قاهره که وِرْد معهود و ذکر مواظب مشهود آن سیادت مرتبت است، قیام و اقدام نماید...»
شاه عبدالعلی پس از بازگشت از سفر در سال 984 «به عز بساطبوسی مجلس بهشت آیین و مجالس محفل فلک تزیین شاهی مستسعد و مشرف گشته به انواع تفقدات پادشاهانه و عنایات خسروانه سرافراز شدند.»(16)
شاید افزودن چند بیت شعر هم در باره مقایسه زیارت مرقد مطهر امام رضا علیه السلام با انجام حج مناسب باشد. این مسأله از دو جهت جالب توجه است. نخست آن که بنابر برخی از آنچه در روایات آمده، زیارت امام رضا، ثوابش بیش از هفتاد حج مستحبی است. از سوی دیگر، مقایسه این دو، یک کار ادبی و صنعت شعری بود که امری رایج به شمار می آمد. به علاوه، صفویان که روی خراسان تکیه خاصی داشتند، زیارت مرقد مطهر امام رضا علیه السلام را بیشتر ترویج می کردند. یک نمونه شعر در وصف امام رضا علیه السلام چنین است:
شاهی که جمله حلقه به گوش درِ اویند     شاهان روزگار و سلاطین نامدار
هفتاد حج نافله یک طوف مرقدش     بهتر ز خلد، روضه پاکش هزار بار(17)
شاه عباس هم ضمن نامه ای که به عبدالمؤمن خان ازبک نوشت، با اشاره به این که سپاهیان ازبک حرم مطهر امام رضا علیه السلام را ویران کرده بودند، شعری فرستاد که در آن ضمن طعنه بر رفتار او و این که شاهرخ تیموری ـ که ازبکان مدعی بودند که جانشینان آنان هستند ـ چه بناهایی در آنجا برپا کرد، چنین آمده بود:
به تعظیم و تکریم هشتم امام     علی بن موسی علیه السلام
طواف درش شد به قول رسول     برابر به هفتاد حج قبول
تو کردی چنان روضه ای را خراب     رسول خدا را چه گویی جواب؟(18)
چند خاطره دیگر درباره سفر حج
ملا صالح قزوینی (درگذشته بعد از 1117) از عالمان دوره صفوی، در کتاب نوادر (چاپ احمد مجاهد) خود یک خاطره و سه طنز در باره حج نقل کرده که جالب است. نخست آن که می نویسد:
و پدر فقیر ـ خدای عزّوجل او را بیامرز ـ می گفت [ در مکه ] : کیسه زر سرخ داشتم، می خواستم به زر نقره تبدیل نمایم و با هیچ کس جرأت آن معامله نمی کردم. صرّافیی دیدم محاذی درِ خانه کعبه بر دکانی نشسته بود با محاسنی سفید و تسبیحی در دست، از ذکر و دعا هیچ نمی آسود و از وضع و لباس، یکی از ابدال زمانه می نمود. گفتم: هیچ شک نکنم که این مرد از صلحا و عباد است. زر پیش او بردم و او هیچ دست نزدیک نیاورد که به ذکر و تسبیح مشغول بود. چون بازگشتم مبلغی از آن سرخ ها به جلد دستی ربوده بود!
اما چند طنز : یکی از تجار در مکه به بعضی آشنایان برسید. به او گفتند: مروارید نمی خری که ارزان است؟ گفت: ای ظالمان! پس برای چه آمده ام؟
با دیگری گفتند: مُشک آورده ای که اینجا سود می کند. گفت: بی دردان! پس به چه کار آمده ام؟
ترکی را پسری صالح بود و از نماز او پیوسته کوفته خاطر بود. عزم حج کرد و از پدر رخصت خواست. گفت: چندان نماز کردی که خانه ام خراب کردی. حالا فکر حج داری؟ دانم اجاق مرا کور کنی و خانه من ویران گردانی!
خَلَجی به مکه رفت و بازگشت دلتنگ و غمگین. گفتند: چه حال داری؟ گفت: خانه خود خراب کردم و بسی سختی کشیدم تا به مکه رسیدم؛ خدای در خانه نبود. به مدینه آمدم آن گوخا که آن جا بود، از جهان رفته بود. کور و پشیمان برگشتم.
پهلوانی قزوینی از حج آمده بود. روزی بر پسر خود خشم گرفت و گفت: به فلان قسم که تو را بکشم و یک بار دیگر این راه که هیچ کافری را نصیب نشود، بروم. (نوادر، 350)
پی نوشت ها:
1 . تهران، نشر مشعر، 1373
2 . خود در کتاب الدر المنثور، تاریخ تولدش را در ربیع الأول سال 1003 یا 1004 عنوان کرده است. الدر المنثور، ج2، ص245
3 . این دیدگاه های وی را می توان در آنچه وی در باره محقق سبزواری نوشته و صاحب روضات آن مطالب را آورده، مرور کرد. بنگرید: صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، ج2، ص709
4 . وی که نواده شهید ثانی بود، برخی از آثار شهید را به خط او در کتابخانه اش داشت که افندی آنها را در آنجا دیده است. ریاض العلما، ج1، ص233 به توضیحات خود شیخ علی در باره کتابخانه خانوادگی شان و این که چه مقدار ازآنها از میان رفته بنگرید در: الدر المنثور، ج2، ص203 ـ 204
5 . ریاض العلما، ج5، ص61
6 . به کوشش محمد ابراهیم باستانی پاریزی، تهران، نشر علم، 1369 ش.
7 . میر محمد سعید مشیزی همچنین از میرزا عادل خان پسر عالیجاه دستوری یاد می کند که به عزم گرفتن رخصت حج از کرمان عازم اردوی معلّی شد. نک : تذکره صفویه، ص 498
8 . «دیوان علی نقی کمره ای» به کوشش دکتر ابوالقاسم سری، (چاپ شده در میراث اسلامی ایران، دفتر هفتم، قم، 1377) ص 384 ـ 385
9 . نک : شاه طهماسب صفوی، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1350، ذیل نام معصوم بیک در اعلام کتاب. و نیز نک : خلاصة التواریخ، ص 406
10 . تکملة الاخبار، ص 131 ـ 132
11 . خلاصة التواریخ، ص 559 ـ 561
12 . نک : تعلیقات دیوان محتشم، ص 1637
13 . هفت دیوان محتشم، (به کوشش عبدالحسین نوایی، مهدی صدری، تهران، میراث مکتوب، 1380)، ص 1500 ـ 1501
14 . خلاصة التواریخ، ص 561 . گویا سال این ماده تاریخ 977 می شود.
15 . خلاصة التواریخ، ص 565 ؛ هفت دیوان محتشم، ص 1504
16 . خلاصة التواریخ، ص 625
17 . خلاصة التواریخ، ص 179
18 . نقاوة الآثار، (تصحیح دکتراشراقی، تهران، 1373) ص 559