اسنادی از صفویان در کتابخانه دیجیتال اسناد فارسی دانشگاه ماربورگ
اسنادی از صفویان در کتابخانه دیجیتال اسناد فارسی دانشگاه ماربورگ
دکتر سیدمسعود شاهمرادی
کمبود منابع بایگانى از دوران قرون وسطى و اوایل عصر جدید ایران و دیگر حوزه هاى فارسى زبان همواره محسوس بوده است. در حالی که در چند دهه اخیر تعداد بسیارى از مدارک و اسناد از همه ادوار و مناطق ذکر شده جمع آورى شده و بخش درخور توجهى از آنها به چاپ رسیده و در دسترس بایگانى‌هاى خصوصى و دولتى قرار گرفته اند، با این همه، وضعیت اسناد مربوط به دوران و حوزه مذکور اصولاً با اوضاع تحقیقات تاریخى در مناطق دیگر، مانند کشورهاى اروپایى ویا قلمرو حکومت عثمانى، قابل مقایسه نیست.کتابخانه دیجیتال اسناد فارسی دانشگاه ماربورگ آلمان(Philipps-Universität Marburg) از جمله بانکهای اطلاعاتى-تصویرى اسناد تاریخى ایران است که درصدد رفع این نقصیه است. این بایگانى مجازی درصدد آسان سازی دسترسى به اسناد تاریخى فارسى و همچنین ایجاد امکان جست و جوى دقیق راجع به یک شخص،یک شهر،یک منطقه و یا موضوعی خاص برای محققان است.
کتابخانه دیجیتال اسناد فارسی دانشگاه ماربورگ(با آدرس اینترنتی:
http://www.asnad.org/fa/) شامل بانک اطلاعاتى-تصویرى از اسناد تاریخى به زبانهای فارسی،عربی،ترکی و در موارد استثنایى به زبان هاى غربى(انگلیسى، فرانسوى ویا لاتین) است. حوزه هاى جغرافیایى این بانک اطلاعاتی شامل ایران و مناطقی است که زمانى در قلمرو ایران قرار داشته اند مانند قفقاز، آناتولى، افغانستان و ماوراء النهر؛ همچنین معیار دیگرى که در رابطه با جمع آوری اسناد بایگانى این بانک اطلاعاتی مورد توجه قرار گرفته عبارت است از حوزه هاى جغرافیایى که در آنها زبان فارسى به مثابه زبان ادارى به کار گرفته شده است نظیر هندوستان و آسیاى مرکزى. دوران مورد نظر در جمع آوری این اسناد دوران قرون وسطى و اوایل عصر جدید تا قرن بیستم، بیان شده است؛ اسناد جدیدتر، از دوران تاریخ معاصر ایران، فقط در مواردى که اهمیت تاریخى آنها بى تردید برجسته باشد و یا مدارک شرعى که به شیوه سنتى نوشته شده اند، مانند قراردادها و نامه هاى خصوصى، مورد توجه قرار گرفته اند. در رابطه با نوع اسناد و مدارک جمع آوری شده در این بانک اطلاعاتی بایست گفت اسناد شرعى، خصوصى و فرمانهای دولتى(از قبیل فرمانها و رقمها، مکاتبات رسمى و منشآت شخصى، اسناد شرعى حقوقى مانند قبالجات خرید و فروش، اجاره و واگذارى، وقفنامه ها، عقدنامه ها و احکام قضایى) مورد توجه بوده اند با این حال در موارد خاصى فرمانها و مدارکى که به عنوان کتیبه، سنگ نوشته ویا لوحه در بناههاى باستانى نصب شده اند نیز مورد توجه بوده اند. منابع بایگانى شامل اسناد و مدارک منتشره و منتشرنشده است و معیار عمده انتخاب اسناد منتشره، کیفیت تصویرى موجود آنها بیان شده است؛ با این حال اسنادى که فاقد تصاویر قابل استفاده اى هستند در صورتی که از اهمیت فوق العاده اى برخوردار باشند، در این بانک اطلاعاتی منتشر مى شوند. همچنین یادآوری شده در گام نخست اسناد و مدارکى که در نشریات قدیمى و تکمیل شده در ایران به چاپ رسیده اند نظیر: "فرهنگ ایران زمین" و یا "راهنماى کتاب"، جمع آورى خواهد شد و روش و شیوه عمومى معیار در گردآوری اسناد بر این اساس است که هر نشریه کمیاب تر و محل نشر آن دور افتاده تر باشد، گزینش آن ارجحیت خواهد داشت.
گفتنی است تا حد امکان و موجود، متون تصحیح شده ی اسناد منتخب نیز در فرم الکترونیکى PDF شامل این بانک اطلاعاتى است ولیکن متون دیجیتالى کامل در حال حاضر جزء این طرح نمى‌باشد.
کتابخانه دیجیتال اسناد فارسی دانشگاه ماربورگ شامل تعدادی از اسناد و مدارک مربوط به صفویان نیز است که می تواند مورد استفاده محققان تاریخ صفویه قرار گیرد. فهرست ذیل شامل برگزیده ای از اسناد و مدارک مربوط به صفویان در این بانک اطلاعاتی است که با تصاویر اسناد ذکر شده نیز همراه شده اند.
1. فرمان شیخ اویس جلایر به تاریخ13ذیقعده759ق. که بر اساس آن مواجب (ادرار) سالیانه به مبلغ هزار دینار در اختیار مریدان شیخ الاسلام شیخ صدر المله و الدین(احتمالا پسر شیخ صفى،جد صفویه)گذاشته می شود.ادرار از مال و متوجهات خانبلى گرفته می شود.
2. فرمان منسوب به سلطان احمد جلایر در تاریخ ذیقعده۷۷۳ق.؛ این فرمان منسوب به سلطان احمد جلایر است که بر اساس آن شیخ صدر الدین از اردبیل بخشودگى مالیات و عوارض موقوفات را دریافت می کند. لازم به ذکر است در زمانى که این فرمان نوشته شده(سال٧٧٣)، سلطان احمد جلایر هنوز به سلطنت نرسیده بود ولى نفاذ تمام در بلوک اردبیل داشت. این فرمان هم به زبان فارسى و هم به زبان مغولى نوشته شده است.
3. فرمانی از شاه اسماعیل اول صفوى به تاریخ ۱۲ذیقعده۹۱۳ق. به حکام و داروغه ها و کلانتران و کدخدایان ولایت بروجرد و جوراب و نهاوند و سیلاخور راجع به تصدیق سیورغال در تملک امیر نعیما. علاوه بر این، مالیاتهایى که صاحبان سیورغال از آن معافند دقیقا مشخص مى‌شود.
4. فرمان شاه اسماعیل اول به تاریخ ۲۵صفر۹۱۴ق.؛ این فرمان از سال۹۱۴ هجرى تأیید می‌کند که سید سلیمان میرزا (برادر اسماعیل شاه) صاحب باغ احمد خان در تبریز است.
5. فرمانی از شاه اسماعیل اول به تاریخ۱۰رجب۹۱۵ق. که بر اساس آن، او موضع کزج(یکى از اعمال خلخال و به مبلغ ۴۵۰۰۰ دینار تبریزى) را به صورت سیورغال ابدى به مولانا کمال الدین حسین اردبیلى اعطا می کند. علاوه بر این، سیورغال دیگر شامل دهات اومانق و سلطان آباد(از اعمال اردبیل)تأیید می شود.
6. فرمانی از شاه طهماسب اول به تاریخ28شعبان932ق. راجع به باغى که معروف به باغ بابا خواجه کروشى است و در کروش مراغه قرار دارد. شاه دستور مى‌دهد که باغ مذکور به وارثان شرعى پس داده شود. باغ مذکور به طور نامشروع وقف شده بود. موقوف علیه، ظاهرا آستانه اردبیل بوده است.
7. فرمانی از شاه طهماسب اول به تاریخ30ربیع الاول943ق. که بر مبنای آن سیدسراج الدین ابوالقاسم موسوى و سید مولانا کمال الدین عبدالخالق به عنوان متولیان زاویه شیخ ابراهیم خواص منصوب مى‌شوند و معافیت های مالیاتی ویژه ای نیز برای آنان در نظر گرفته می شود.
8. نامه‌اى به تاریخ 5ربیع الاول946ق. از قاضى جهان، وزیر دربار شاه طهماسب اول، به دوزى ونیز (آندرا کرتنا دوزى ونتو) دربارۀ تقویت روابط و مبارزه با دولت عثمانى.
9. قباله و وقفنامه ای به تاریخ15شعبان951ق. که بر اساس آن چهار طسوج و دو شعیر از یک قطعه زمین واقع در شهر اردبیل، توسط امیر جلال الدین معصوم بیک صفوى، متولى آستانه شیخ صفى الدین اردبیلى، از مالکان سابق خریداری شده و داخل موقوفات آن زاویه نموده است.
10. فرمانی از شاه طهماسب اول صفوی به تاریخ ذیقعده952ق.؛ این فرمان از سال۹۵۲ کشمکش مابین دهات خرانق و سلطان آباد راجع به حقابه را تنظیم می کند.
11. فرمانی از شاه طهماسب اول صفوى به تاریخ جمادی الاولی957ق. خطاب به کارگزار ادارۀ وقف دربارۀ حل مشکلات آبیارى.
12. فرمانی از شاه طهماسب اول صفوی به تاریخ ربیع الثانی959ق.؛ در این فرمان معافیت از مالیات مزرعه در کریوه سراب(از اعمال اردبیل) و نیز شش خروار [غله] به صورت سیورغال ابدى براى خلیفه درویش محمد تأیید می شود.
13. فرمانی از شاه طهماسب اول صفوى به تاریخ رجب969ق. در مورد املاک اطراف قراکلیسا و اجاره دارى زمین و حق استفاده از طرف رعایا.
14. فرمانی از شاه طهماسب صفوى به تاریخ2محرم981ق.؛ بر اساس این فرمان مقرر شده که به سبب خرید غیرقانونى مواد خام و فروش غیرقانونى صابون، صابون خانه نیریز بسته شود. این صابون خانه پیه را به قیمت کم خریدارى و صابون را به قیمت زیاد مى‌فروخت؛ به این علت تولید و فروش این صابون خانه از ٢محرم٩٨١ق. ممنوع شد. امر شده هرکسى که بر خلاف این فرمان عمل کند به پرداخت جریمه محکوم می شود. همچنین امر شده نص این فرمان بر کتیبه ای منقور و بر درِ مسجد جامع صغیر نیریز قرار گیرد.
15. فرمانی از شاه محمد خدابندۀ صفوى به تاریخ رجب987ق. دربارۀ تقسیم مساوى سیورغالات بین فرزندان خان احمد بیک صفوى.
16. حکم سلطان حسین صفوى به تاریخ ربیع الثانی1126ق. به متولى سرکار جدید آستانه اردبیل، محمدحسین بیک، در بارۀ رعایائى که از موقوفات آستانه فرار کرده بودند؛حکمرانان آن محال باید نظم و آبادى را به آنجا برگردانده و رعایا را به دهاتشان باز گردانند.
17. فرمان شاه عباس اول صفوى به تاریخ1016ق.؛ بر اساس این فرمان شاه عباس از سال١٠١۶ سیورغال از درآمد چند محل(شامل اردبیل و خلخال) را براى اولاد مولانا کمال الدین حسین تأیید می کند.
18. شجره نامه ای مربوط به ایل شقاقی به تاریخ ربیع الاول1112ق.؛ این سند خلافت جماعت شقاقی را به بالی خلیفه ولد صفی قلی خلیفه تفویض می‌کند.
19. فرمان شاه سلطان حسین به تاریخ رمضان1122ق.؛بر اساس این فرمان یک ریخته‌گر فرنگى به نام «ملیک» در سلک عمله قورخانه به سمت سرکار خاصه منصوب شده و مبلغ بیست تومان تبریزى مواجب و پرداخت غیرنقدى مى‌گیرد.
20. فرمان شاه طهماسب اول صفوى به تاریخ13ربیع الاول973ق. به متولى آستانه اردبیل، سیدخان احمد بیک صفوى، دربارۀ مسائل مختلف ادارى و مالى.
دکتر سیدمسعود شاهمرادی
کمبود منابع بایگانى از دوران قرون وسطى و اوایل عصر جدید ایران و دیگر حوزه هاى فارسى زبان همواره محسوس بوده است. در حالی که در چند دهه اخیر تعداد بسیارى از مدارک و اسناد از همه ادوار و مناطق ذکر شده جمع آورى شده و بخش درخور توجهى از آنها به چاپ رسیده و در دسترس بایگانى‌هاى خصوصى و دولتى قرار گرفته اند، با این همه، وضعیت اسناد مربوط به دوران و حوزه مذکور اصولاً با اوضاع تحقیقات تاریخى در مناطق دیگر، مانند کشورهاى اروپایى ویا قلمرو حکومت عثمانى، قابل مقایسه نیست.کتابخانه دیجیتال اسناد فارسی دانشگاه ماربورگ آلمان(Philipps-Universität Marburg) از جمله بانکهای اطلاعاتى-تصویرى اسناد تاریخى ایران است که درصدد رفع این نقصیه است. این بایگانى مجازی درصدد آسان سازی دسترسى به اسناد تاریخى فارسى و همچنین ایجاد امکان جست و جوى دقیق راجع به یک شخص،یک شهر،یک منطقه و یا موضوعی خاص برای محققان است.
کتابخانه دیجیتال اسناد فارسی دانشگاه ماربورگ(با آدرس اینترنتی:
http://www.asnad.org/fa/) شامل بانک اطلاعاتى-تصویرى از اسناد تاریخى به زبانهای فارسی،عربی،ترکی و در موارد استثنایى به زبان هاى غربى(انگلیسى، فرانسوى ویا لاتین) است. حوزه هاى جغرافیایى این بانک اطلاعاتی شامل ایران و مناطقی است که زمانى در قلمرو ایران قرار داشته اند مانند قفقاز، آناتولى، افغانستان و ماوراء النهر؛ همچنین معیار دیگرى که در رابطه با جمع آوری اسناد بایگانى این بانک اطلاعاتی مورد توجه قرار گرفته عبارت است از حوزه هاى جغرافیایى که در آنها زبان فارسى به مثابه زبان ادارى به کار گرفته شده است نظیر هندوستان و آسیاى مرکزى. دوران مورد نظر در جمع آوری این اسناد دوران قرون وسطى و اوایل عصر جدید تا قرن بیستم، بیان شده است؛ اسناد جدیدتر، از دوران تاریخ معاصر ایران، فقط در مواردى که اهمیت تاریخى آنها بى تردید برجسته باشد و یا مدارک شرعى که به شیوه سنتى نوشته شده اند، مانند قراردادها و نامه هاى خصوصى، مورد توجه قرار گرفته اند. در رابطه با نوع اسناد و مدارک جمع آوری شده در این بانک اطلاعاتی بایست گفت اسناد شرعى، خصوصى و فرمانهای دولتى(از قبیل فرمانها و رقمها، مکاتبات رسمى و منشآت شخصى، اسناد شرعى حقوقى مانند قبالجات خرید و فروش، اجاره و واگذارى، وقفنامه ها، عقدنامه ها و احکام قضایى) مورد توجه بوده اند با این حال در موارد خاصى فرمانها و مدارکى که به عنوان کتیبه، سنگ نوشته ویا لوحه در بناههاى باستانى نصب شده اند نیز مورد توجه بوده اند. منابع بایگانى شامل اسناد و مدارک منتشره و منتشرنشده است و معیار عمده انتخاب اسناد منتشره، کیفیت تصویرى موجود آنها بیان شده است؛ با این حال اسنادى که فاقد تصاویر قابل استفاده اى هستند در صورتی که از اهمیت فوق العاده اى برخوردار باشند، در این بانک اطلاعاتی منتشر مى شوند. همچنین یادآوری شده در گام نخست اسناد و مدارکى که در نشریات قدیمى و تکمیل شده در ایران به چاپ رسیده اند نظیر: "فرهنگ ایران زمین" و یا "راهنماى کتاب"، جمع آورى خواهد شد و روش و شیوه عمومى معیار در گردآوری اسناد بر این اساس است که هر نشریه کمیاب تر و محل نشر آن دور افتاده تر باشد، گزینش آن ارجحیت خواهد داشت.
گفتنی است تا حد امکان و موجود، متون تصحیح شده ی اسناد منتخب نیز در فرم الکترونیکى PDF شامل این بانک اطلاعاتى است ولیکن متون دیجیتالى کامل در حال حاضر جزء این طرح نمى‌باشد.
کتابخانه دیجیتال اسناد فارسی دانشگاه ماربورگ شامل تعدادی از اسناد و مدارک مربوط به صفویان نیز است که می تواند مورد استفاده محققان تاریخ صفویه قرار گیرد. فهرست ذیل شامل برگزیده ای از اسناد و مدارک مربوط به صفویان در این بانک اطلاعاتی است که با تصاویر اسناد ذکر شده نیز همراه شده اند.
1. فرمان شیخ اویس جلایر به تاریخ13ذیقعده759ق. که بر اساس آن مواجب (ادرار) سالیانه به مبلغ هزار دینار در اختیار مریدان شیخ الاسلام شیخ صدر المله و الدین(احتمالا پسر شیخ صفى،جد صفویه)گذاشته می شود.ادرار از مال و متوجهات خانبلى گرفته می شود.
2. فرمان منسوب به سلطان احمد جلایر در تاریخ ذیقعده۷۷۳ق.؛ این فرمان منسوب به سلطان احمد جلایر است که بر اساس آن شیخ صدر الدین از اردبیل بخشودگى مالیات و عوارض موقوفات را دریافت می کند. لازم به ذکر است در زمانى که این فرمان نوشته شده(سال٧٧٣)، سلطان احمد جلایر هنوز به سلطنت نرسیده بود ولى نفاذ تمام در بلوک اردبیل داشت. این فرمان هم به زبان فارسى و هم به زبان مغولى نوشته شده است.
3. فرمانی از شاه اسماعیل اول صفوى به تاریخ ۱۲ذیقعده۹۱۳ق. به حکام و داروغه ها و کلانتران و کدخدایان ولایت بروجرد و جوراب و نهاوند و سیلاخور راجع به تصدیق سیورغال در تملک امیر نعیما. علاوه بر این، مالیاتهایى که صاحبان سیورغال از آن معافند دقیقا مشخص مى‌شود.
4. فرمان شاه اسماعیل اول به تاریخ ۲۵صفر۹۱۴ق.؛ این فرمان از سال۹۱۴ هجرى تأیید می‌کند که سید سلیمان میرزا (برادر اسماعیل شاه) صاحب باغ احمد خان در تبریز است.
5. فرمانی از شاه اسماعیل اول به تاریخ۱۰رجب۹۱۵ق. که بر اساس آن، او موضع کزج(یکى از اعمال خلخال و به مبلغ ۴۵۰۰۰ دینار تبریزى) را به صورت سیورغال ابدى به مولانا کمال الدین حسین اردبیلى اعطا می کند. علاوه بر این، سیورغال دیگر شامل دهات اومانق و سلطان آباد(از اعمال اردبیل)تأیید می شود.
6. فرمانی از شاه طهماسب اول به تاریخ28شعبان932ق. راجع به باغى که معروف به باغ بابا خواجه کروشى است و در کروش مراغه قرار دارد. شاه دستور مى‌دهد که باغ مذکور به وارثان شرعى پس داده شود. باغ مذکور به طور نامشروع وقف شده بود. موقوف علیه، ظاهرا آستانه اردبیل بوده است.
7. فرمانی از شاه طهماسب اول به تاریخ30ربیع الاول943ق. که بر مبنای آن سیدسراج الدین ابوالقاسم موسوى و سید مولانا کمال الدین عبدالخالق به عنوان متولیان زاویه شیخ ابراهیم خواص منصوب مى‌شوند و معافیت های مالیاتی ویژه ای نیز برای آنان در نظر گرفته می شود.
8. نامه‌اى به تاریخ 5ربیع الاول946ق. از قاضى جهان، وزیر دربار شاه طهماسب اول، به دوزى ونیز (آندرا کرتنا دوزى ونتو) دربارۀ تقویت روابط و مبارزه با دولت عثمانى.
9. قباله و وقفنامه ای به تاریخ15شعبان951ق. که بر اساس آن چهار طسوج و دو شعیر از یک قطعه زمین واقع در شهر اردبیل، توسط امیر جلال الدین معصوم بیک صفوى، متولى آستانه شیخ صفى الدین اردبیلى، از مالکان سابق خریداری شده و داخل موقوفات آن زاویه نموده است.
10. فرمانی از شاه طهماسب اول صفوی به تاریخ ذیقعده952ق.؛ این فرمان از سال۹۵۲ کشمکش مابین دهات خرانق و سلطان آباد راجع به حقابه را تنظیم می کند.
11. فرمانی از شاه طهماسب اول صفوى به تاریخ جمادی الاولی957ق. خطاب به کارگزار ادارۀ وقف دربارۀ حل مشکلات آبیارى.
12. فرمانی از شاه طهماسب اول صفوی به تاریخ ربیع الثانی959ق.؛ در این فرمان معافیت از مالیات مزرعه در کریوه سراب(از اعمال اردبیل) و نیز شش خروار [غله] به صورت سیورغال ابدى براى خلیفه درویش محمد تأیید می شود.
13. فرمانی از شاه طهماسب اول صفوى به تاریخ رجب969ق. در مورد املاک اطراف قراکلیسا و اجاره دارى زمین و حق استفاده از طرف رعایا.
14. فرمانی از شاه طهماسب صفوى به تاریخ2محرم981ق.؛ بر اساس این فرمان مقرر شده که به سبب خرید غیرقانونى مواد خام و فروش غیرقانونى صابون، صابون خانه نیریز بسته شود. این صابون خانه پیه را به قیمت کم خریدارى و صابون را به قیمت زیاد مى‌فروخت؛ به این علت تولید و فروش این صابون خانه از ٢محرم٩٨١ق. ممنوع شد. امر شده هرکسى که بر خلاف این فرمان عمل کند به پرداخت جریمه محکوم می شود. همچنین امر شده نص این فرمان بر کتیبه ای منقور و بر درِ مسجد جامع صغیر نیریز قرار گیرد.
15. فرمانی از شاه محمد خدابندۀ صفوى به تاریخ رجب987ق. دربارۀ تقسیم مساوى سیورغالات بین فرزندان خان احمد بیک صفوى.
16. حکم سلطان حسین صفوى به تاریخ ربیع الثانی1126ق. به متولى سرکار جدید آستانه اردبیل، محمدحسین بیک، در بارۀ رعایائى که از موقوفات آستانه فرار کرده بودند؛حکمرانان آن محال باید نظم و آبادى را به آنجا برگردانده و رعایا را به دهاتشان باز گردانند.
17. فرمان شاه عباس اول صفوى به تاریخ1016ق.؛ بر اساس این فرمان شاه عباس از سال١٠١۶ سیورغال از درآمد چند محل(شامل اردبیل و خلخال) را براى اولاد مولانا کمال الدین حسین تأیید می کند.
18. شجره نامه ای مربوط به ایل شقاقی به تاریخ ربیع الاول1112ق.؛ این سند خلافت جماعت شقاقی را به بالی خلیفه ولد صفی قلی خلیفه تفویض می‌کند.
19. فرمان شاه سلطان حسین به تاریخ رمضان1122ق.؛بر اساس این فرمان یک ریخته‌گر فرنگى به نام «ملیک» در سلک عمله قورخانه به سمت سرکار خاصه منصوب شده و مبلغ بیست تومان تبریزى مواجب و پرداخت غیرنقدى مى‌گیرد.
20. فرمان شاه طهماسب اول صفوى به تاریخ13ربیع الاول973ق. به متولى آستانه اردبیل، سیدخان احمد بیک صفوى، دربارۀ مسائل مختلف ادارى و مالى.
+
یکشنبه ۲۱ مرداد ۱۳۹۷ ساعت ۱۰:۰۶
نظر شما